تحول پوشاک در دوره قاجار

استادراهنما: سرکارخانم اسلامی / گردآورنده:  عصمت غنی زاده

پیدایش قاجاریه

آقامحمدخان اولین شاه قاجارپس از نزدیک به دو دهه لشکرکشی بی وقفه در سال ۱۱۶۱خورشیدی/۱۷۹۵میلادی، در تهران تاج گزاری کرد و بدین ترتیب دودمان قاجار تأسیس شد.

قاجارها از لحاظ چگونگی به قدرت رسیدن و همچنین خاستگاه چادرنشینی خود تفاوت چشمگیری با بخش عمدهٔ دودمان‌های پیش از آن از جمله افشارها و زندیان نداشتند اما بر خلاف دو سلسلهٔ پیشین که به سرعت پس از مرگ بنیانگذار آن مضمحل می‌شدند، توانستند نزدیک به یک و نیم سده بر مصدر قدرت باقی بمانند.

برای ریشه یابی این واقعیت می‌توان به موضوعاتی مانند: بهره‌برداری آگاهانه و عمدی قاجارها از تمایزهای اجتماعی فراوان موجود در جامعهٔ ایران سدهٔ نوزدهم همانند درگیری حیدری_نعمتی در شهرها و رقابت‌های ایلیاتی و طایفه‌ای در خارج از آن, تعامل متقابل با تأیید و پشتیبانی دولت‌های بزرگ غربی از دودمان قاجار و روحانیان برجسته

پایان کار دودمان قاجار و تصرف تدریجی قدرت به دست رضاشاه تحولی اساسی را در ساختار دولت، بوروکراسی و اعمال حاکمیت بر مناطق دور از پایتخت به وجود آورد که تا پیش از آن سابقه نداشت.

اسامی پادشاهان قاجار و تاریخ سلطنت و وفات آنان
سرسلسله .- آقامحمدخان . سلطنت ۱۱۹۳-۱۲۱۱عمر او ۵۶ سال و قبرش در نجف است .۲- فتحعلی شاه سلطنت ۱۲۱۲-۱۲۵۰ عمر ۶۴ سال وچهار ماه و قبرش در قم است
۳- محمدشاه ۱۲۵۰-۱۲۶۴ مدت عمر ۴۱ سال و۱۱ماه و قبرش در قم است .
۴- ناصرالدین شاه از ۱۲۶۴-۱۳۱۴ مدت عمر ۶۷سال مدفن در حضرت عبدالعظیم .
۵- مظفرالدین شاه ۱۳۱۴-۱۳۲۴ مدت عمر ۵۵ سال مدفن کربلا.
۶- محمدعلی شاه ۱۳۲۴-۱۳۲۶ مدفن کربلا
.۷- احمدشاه ۱۳۲۶-۱۳۴۴ مدفن کربلا

تحول پوشاک در دوره قاجار

در زمان شروع حکومت قاجار، علی‌رغم تغییر حکومت‌های پیشین، لباس‌های سلطنتی دوره‌های گذشته به ویژه دوره صفویه تا زمان فتحعلی‌شاه قاجار همچنان رواج داشت. وضعیت پوشاک مردم در زمان قاجاریان زمان از تاریخ به سه دوره تقسیم می‌شود.

پوشاک دوره اول قاجار

دوره اول به دوره پادشاهی آقا محمدخان، فتحعلی‌شاه و محمدشاه تا زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه یعنی از سال ۱۱۷۴ تا سال ۱۲۲۷ شمسی گفته می‌شود. در این دوره بیشترالبسه اشراف ودرباریان بالباس عامه مردم مشابه بود و فقط جنس قماش آن فرق داشت.

پوشاک دوره اول قاجار

پوشاک مردان در دوره اول قاجار در نقاشی‌های عصر فتحعلی‌شاه دیده می‌شود مردان متمول قاجاری شلوار، پیراهن و قبا می‌پوشیدند که به لحاظ ظاهری شبیه قبا و پیراهن زنان بود با این تفاوت که قباها بسیار مجلل و از جنس ترمه دوخته می‌شدند.

لباس زنان با مردان تفاوت چندانی نداشت اما زنان پیراهن تنگی می‌پوشیدند و مثل مردان شلوار گشاد و بلندی داشتند و روی آن دامن گشاد و نسبتا بلندی می‌پوشیدند. طرح لباس زنان در این دوره دنباله همان لباس عهد زندیه بود.

پوشاک دوره دوم قاجار

دوره دوم به اواسط پادشاهی ناصرالدین شاه (تقریبا از سال ۱۲۵۱ شمسی) تا سال ۱۲۷۵ که او ترور شد گفته می‌شود.

چاقچور بلند سیاه رنگ

این چاقچور از پارچه سیاه رنگ نخی براق دوخته شده است .جزو چاقچورهایی می باشد که دو لنگه آن از هم جدا بوده و در قسمت کمر به وسیله دو عدد دکمه بسته می شده است،دست دوز بوده و دوخت هایی در قسمت ساق پا بر روی آن انجام شده است.

شـلوار گشــاد و بلند و کف دار زنــانه که آنرا بر روی شـلیته و تنــبانها می پوشیدند و دارای لیفه و بندی بود که در زیر شکم بسته میشد.

به سبب اصلاحات، رغبت ایرانی‌ها به تقلید از زندگی اروپایی‌ها قوت یافت. در این رابطه افراد طبقه اشراف سریع‌تر تغییر کردند و چون اقشار مختلف به نحوی با اروپایی‌ها تماس داشتند، زنان آنها نیز به محض آشنایی با زنان اروپایی، سعی کردند آداب و فرهنگ آنها را بیاموزند.

همچنین بانوان حرم شاهی پیش‌ قراولان مد بودند. مانند مادر ناصرالدین‌شاه که در ساختن و پرداختن و انتقال مد‌های جدید لباس به جامعه نقش موثری داشت.

پوشاک دوره سوم قاجار

دوره سوم شامل زمان پادشاهی مظفرالدین‌شاه (۱۲۷۵ تا ۱۲۸۵ شمسی)، محمدعلی‌شاه (۱۲۸۵ تا ۱۲۸۸ شمسی) و احمدشاه (۱۲۸۸ تا ۱۳۰۴ شمسی) است.

در دوره پایانی قاجار لباس‌های سنتی گذشته هنوزرواج داشت لباس بانوان هرچه بیشتر اروپایی می‌شد

تقریبا تا پیش از مشروطیت زنان غیر آشکارا لباس غربی می‌پوشیدند اما پس از انقلاب مشروطه آشکارا از الگوی لباس اروپایی پیروی کردند

در این دوره در پی آشنایی ایرانیان با فرهنگ غرب، پوشیدن البسه غربی در بین مردان بیشتر متداول بود. در واقع تغییر پوشاک ایرانیان در اواخر قاجار با تحول و تغییر لباس مردان آغاز شد. این روند تا ابتدای دوره پهلوی اول ادامه داشت

زنان قجری دو نوع لباس داشتند: یکی برای بیرون از منزل، لباس بیرونی و دیگری برای درون منزل. تکامل هر دو آن‌ها در راستای جدایی زنان بود. لباس درون منزل عبارت بود از کت تنگ کوتاهی (یَل) که به قسمت پهلو می‌چسبید، روی پیراهن نازک گل‌دوزی شده که تا میانه می‌رسید یا شلیطه یا شلوارهای دم پا گشاد پوشیده می‌شد. پای زنان با جوراب‌های کتان سفید یا سیاه پوشیده می‌شد که روی آن نعلین سبکی به پا می­کردند. چارقد سرشان می‌کردند که از چیت موصلی[۵۶] سفید آهارزده‌ای بود و گوش­های آن‌ها را پوشانده، روی شانه‌هایشان می‌افتاد، به طوری که تنها بیضی صورت نمایان بود.

لباس بیرون از خانه به نحوی طراحی شده بود که جدایی زنان را حتی در مواقعی که بیرون از اندرونی هستند، حفظ نماید. این لباس شامل چادر، چاقچور و حجاب یا رو بنده می‌شد. چادر تکه پارچه‌­ای تقریباً به طول ۵ یارد بود که سر و کل بدن را می‌پوشاند. این نوع پوشش به کار رفته، بسته به وضعیت اجتماعی زنان فرق می‌کرد. زنان بلند مرتبه چادر سیاه چینی کرپ[۵۷] به سر می‌کردند. چاقچور شامل شلواری بود که در مچ پا جمع شده و به داخل جوراب‌ها زده می‌شد. روبنده از پارچه­­ سفید نازک کتان دوخته شده و صورت را کاملاً می‌پوشاند.

روبنده حدود نیم یارد عرض و یک یارد طول داشت که درست تا پای زانو می‌رسید. محفظه‌­ای در حدود چهار اینچ عرض در جلوی چشمان به صورت مشبک جلوی چشمان برقع پوش وجود داشت که از آن طریق قادر به دیدن دنیای برون بود.[۵۸] ظاهر زنان به جز تفاوتی که در نوع چادر وجود داشت، در بیرون از منزل کاملاً متحدالشکل بود.[۵۹] زنان خدمتکار خانه شلوار سیاه همراه پیراهنی به تن می‌کردند که اغلب روی آن با چادر نماز ـ که نوع روشن‌تری از چادر بیرونی بود ـ پوشیده می‌شد.

لباس ارتش وپلیس ایران با تقلید از اروپا روسهادرزمان قاجار

اکثر شاهان ایرانی  در ذخیره و نگهداری طلا و جواهرات سهم عمده ای داشته اند و از این کار لذت می بردند.

زیورآلات به عنوان وسیله‌ی آرایشی و تزئینی در دوره‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفت. یکی از این دوره‌ها، دوره قاجار بوده‌است.

جواهرات موجود در دوره قاجار به چنددسته تقسیم میشوند:

تاج و تزئینات سر:
گوشواره:
گردنبند
سنجاق لباس
تزئینات شانه:
بازوبند:
مچ بند
انگشتردستبند-
کمربند
جواهرات دوخته شده بر لباس

۱-تاج و تزئینات سر:  به طور معمول زنان با سربندها و جقه های جواهر دار نقش شده اند. به طوری که در بعضی موارد جواهرات به صورت آویزان می باشند.

۲-گوشواره: گوشواره ها بسیار پر کار و به صورت آویزان  و متحرک، با سنگ ها و مروارید های به نسبت درشت طراحی شده اند.

۳-گردنبند: در گردنبندها مروارید نقشی اساسی را بازی می کنند رنگ گردنبندها به طور عمومی در هماهنگی کامل با رنگ لباس و دیگر جواهرات می باشند.

۴-سنجاق لباس: لباس های زنان در بعضی موارد با سنجاقی به هم وصل شده اند. این سنجاق ها به طور عمده طرحی همانند گل چند پر دارند که توسط سنگ مروارید ایجاد شده اند. رنگ آن ها با دیگر جواهرات و لباس ها هماهنگی کامل داشته و به طور کامل قرینه می باشند.

۵-تزئینات شانه: تزئینات شانه به نظر جواهراتی می رسند که روی لباس دوخته شده اند. در این تزئینات نیز وجود مروارید بسیار خودنمایی می کند. تزئینات هر دو شانه در همه موارد قرینه بوده است.

۶-بازوبند: طرح بازوبندها به طور عمده قرینه به شکل یک سنگ درشت در وسط و سنگ های کوچکتر در اطراف آن ها به صورت مدور کار شده است. نکته جالب توجه آن که در بعضی موارد بازوبندها دارای آویزهای به طور نسبی درشت (به طور معمول از رشته های مروارید) می باشند.

۷-مچ بند: مچ بندها نیز همانند تزئینات شانه، به نظر دوخته شده بر خود لباس می آیند. طرح و رنگ آن ها هماهنگ با پارچه لباس و دیگر جواهرات بوده است. مروارید عضو لاینفک مچ بندها می باشند.

۸-انگشتر: انگشترها بسیار کم در نگاره ها نقش شده اند. ئبه طور عمده با یک سنگ درشت طراحی شده و نسبت به دیگر جواهرات، ساده تر می باشند.

۹-دستبند: دستبندها به طور معمول سنگ ها یا مرواریدهای ردیف شده کنار هم می باشند.

۱۰-کمربند: در برخی نگاره ها کمربندها به طور کامل جواهر نشان هستند و در برخی دیگر پارچه های منقوش نفیسی هستند که بر آن ها جواهرات آویزان شده اند.

۱۱-جواهرات دوخته شده بر لباس: جواهرات دوخته شده بر لباس عضو جدانشدنی نگاره های زنان دوره فتحعلی شاه قاجار می باشند که در آن ها مروارید دوزی بسیار به چشم می آید. گاهی سنگ ها به صورت گل های چند پر در کنار یکدیگر نشسته اند و گاهی حاشیه ای از تکرار مرواریدها و سنگ های مختلف ایجاد شده

پوشاک مردان وزنان در عصر قاجاریه

از اقلام مهم مصرفی پوشاک بود. عرضه‌کنندگان لباس را می‌­شد در بازارهای مخصوص یافت یا آنکه متاع خویش را برای عرضه به اغنیا، در خانه می‌بردند. لباس مردان بلندپایه قجری بسیار پر زرق و برق بود. از جمله تن پوش‌های آن‌ها پیراهن بی‌یقه، پیراهن بلند یقه‌گردی از ابریشم یا پنبه نازک، سفید یا رنگی بود که شکاف مشکی در گوشه سمت راست آن قرار داشت و با دکمه بسته می‌شد.

این پیراهن را روی شلوار لَختی می‌انداختند که در قسمت قوزک پا تنگ می‌گردید. به پایشان جوراب کوتاه ظریفی همراه کفش‌های شلی می‌پوشیدند که به آسانی از پا در می­آمد، چرا که برای ورود به اتاق رسم بود. ژاکت یا ردای بلندی که آرخُلَق نامیده می‌شد را روی پیراهن می‌پوشیدند و تا پای زانو می‌رسید.

کلاه بر خلاف امروز، یک پوشش همگانی بود و ایرانیان به آن حساسیت داشتند. به نحوی که هیچکس کلاه از سر بر نمی داشت. به اعتقاد کرزن مولف کتاب ایران و قضیه ایران، کلاهی که ایرانیان به رسم ملی بر سر می گذاردند فقط در دوره قاجاریه از یک قرن پیش مرسوم شده است تا آن موقع همه جا عمامه رسم بود. بعد از رسم شدن کلاه، غالباً شالی برگرد آن می پیچیدند و این کار مختص پادشاهان و افراد خانواده شاهی و بعضی بزرگان دولت بود و اکنون فقط در موقع میلاد رسمی دربار شاه دیده می شود. از طرفی دیگر هم شکل کلاه عوض شده است، چون اوایل قرن حاضر یک و نیم پا بلندی آن بوده و نوک باریکی داشت و حالا فقط شش تا ده اینچ ارتفاع دارد و سر و ته آن تقریباً متساوی است.

از اواسط قرن نوزدهم به بعد و ورود تن پوش‌های غربی، ابعاد این پوشاک تغییر کرد.[۵۳] مردان شروع کردند به پوشیدن نوعی کت فراک اروپایی[۵۴] (سرداری)، معمولاً به رنگ‌های تیره که همراه با برش نظامی بر روی این شلوارهایِ گشادِ راسته بود. سرداری با کت فراک فرق می‌کرد. بدین ترتیب که سرداری چین‌هایی روی کمر و آستین‌های گشادتری داشت. اعیانی که این پوشش را اخذ کردند کلاه هشترخانی که به صورت بی­‌لبه[۵۵] بود، روی سرشان می‌گذاردند. با وجود این طبقات مذهبی و فرودست به همان پوشش سنتی خویش اکتفا کردند.

پایان کار قاجاریه

در زمان این سلسه و بعد از کشمکش بسیار بین شاهان قاجار و آزادی خواهان، جنبش مشروطه در ایران برپا شد و سرانجام ایران دارای مجلس (پارلمان) شد و بخشی از قدرت شاه به مجلس واگذار گردید.
سلسه قاجار با کودتای ۱۲۹۹ رضا خان قدرت را از دست داد. با انحلال سلسله قاجار توسط مجلس شورای ملی در ۹ آبان ۱۳۰۴، رضا خان با نام رضا شاه پهلوی بر تخت شاهی نشست. وی پس از به سلطنت رسیدن بسیاری از وزرا و سفرای دولت قاجاریه را که غالباً از وابستگان خاندان قاجار بودند به استخدام درآورد که این ارتباط حرفه‌ای تا پایان سلطنت محمدرضا پهلوی نیز ادامه یافت.