بازار پنبه ایران چرا از رونق افتاد؟

پنبه یک محصول زراعی و یک گیاه صنعتی است که در طیف وسیعی از بخش‌های اقتصادی، مورد استفاده قرار می‌گیرد و در هر اقتصادی به دلیل ایجاد اشتغال بسیار اهمیت دارد؛ به گونه‌­ای که برخی منابع، آن را طلای سفید نامیده‌اند. تاریخچه کاشت پنبه در ایران، به دوره‌­ی هخامنشیان باز می‌­گردد ولی با وجود پیشینه طولانی کاشت این محصول، طی سال­‌های گذشته به دلایل متعددی تولید و بازار پنبه در کشور کم رونق شده و کاهش چشم­گیری یافته است. بر اساس آمار کشور، ایران تا قبل از سال ۱۳۷۳ صادرکننده الیاف پنبه بوده است ولی از سال ۱۳۸۲ حجم صادرات پنبه به کمتر از ۱۰ درصد کاهش یافته، و پس از سال ۱۳۸۹، به صفر رسید. با کاهشِ سطحِ زیرکشت از ۴۰ درصد به کمتر از ۱۳ درصدِ محصولات صنعتی، ایران به یک کشور وارد کننده پنبه تبدیل شد.

در سال ۱۳۹۶ تحقیقاتی توسط معاونت پژوهش‌­های زیربنایی و امور تولیدی کشور در زمینه علل کاهش رونق تولید پنبه صورت گرفت که می­توان به عوامل اقتصادی، فنی، سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی و قانونی اشاره کرد. در ادامه به بیان هر یک از این عوامل می‌­پردازیم.

عوامل اقتصادی رکود بازار پنبه

۱- بالا بودن هزینه برداشت

از آنجایی که در ایران برداشت پنبه اکثراً به صورت دستی انجام می‌­شود و در قیاس با روش مکانیزه، تعداد نیروی کار و به تبع آن هزینه­‌ی کارگری بالاتر می‌­رود، هزینه برداشت افزایش و سودآوری کاهش­ می ­یابد و در نتیجه تمایل به کشت پنبه نسبت به سایر محصولات رقیب (مانند گندم که نیاز به نیروی کار کمتری دارد) کاهش می ­یابد.

۲- پایین بودن سرمایه در گردش کارخانجات پنبه پاک­ کنی

سود پایین (حدود ۳ تا ۴ درصد) و طولانی بودن زمان فروش پنبه سبب شده کارخانجات پنبه پاک‌­کنی توانایی پرداخت وام­‌های بانکی با کارمزد حدود ۱۰ درصد را نداشته و به جای گرفتن وام بانکی، به استفاده از سرمایه شخصی یا سرمایه ­گذاری تجار تمایل داشته باشند. از این رو جریان نقدینگی پایین در کارخانجات پنبه پاک ­کنی، آن­ها را با مشکلات زیادی مواجه کرده ­است.

۳- غلبه محصولات رقیب در تصرف زمین

از آنجایی که پنبه یک محصول بهاره با دوره­ ی کشت طولانی مدت است، زمان کشت آن با محصولاتی که کشت پاییزی دارند (هم­چون گندم و جو) در تداخل و رقابت است و این رقابت، سبب کاهش سطح زیر کشت پنبه می­‌شود.

از یک طرف هزینه تولید بالای پنبه نسبت به متوسط جهانی و کشورهای همسایه، باعث کمتر شدن سود خالص این محصول شده و از طرف دیگر، توجه بیشتر به طرح خودکفایی گندم و حمایت­های ویژه از تولید آن، سبب تمایل کشاورزان به سمت کشت گندم و کاهش کشت پنبه به عنوان یک محصول رقیب گشته است.

عوامل فنی از رونق افتادن بازار پنبه در ایران

۱- فرسودگی و قدیمی بودن تجهیزات و دستگاه‌­های پنبه پاک­‌کنی و مشکلات واردات

دستگاه­‌های پنبه­ پاک­ کنی موجود در ایران دارای قدمتی بیش از ۴۰ سال هستند و به قبل از انقلاب بازمی‌­گردند که عمدتا آمریکایی بوده و لوازم یدکی آن در انحصار این کشور می‌­باشد. از طرفی تحریم‌ها اعمالی، سبب شده که کارخانجات، قطعات جدید را از طریق کشور ثالث و با قیمتی بالاتر از قیمت اصلی تهیه کنند. این عوامل سبب شده تا اقدامات مؤثری در جهت بازسازی و رفع نواقص دستگاه­‌ها صورت نگیرد و نتیجتاً کارایی و کیفیت کاهش و قیمت تمام­ شده افزایش یابد.

۲- کاهش کیل پنبه

نسبت بین پنبه حلاجی شده به پنبه وش را “کیل” پنبه ­گوید که یکی از مهمترین شاخص­ها برای اصلاح ارقام پنبه به شمار می‌­رود. در سال‌­های گذشته، به دلیل کاهش محصول­‌دهی بذر و بد چیدن وش در مزارع، میزان این نسبت کاهش چشم­گیری داشته است.

۳- پراکندگی کارخانجات دلینته بذر

پرز­های بسیار ریز موجود در پنبه را “لینته” می­گویند که با وجود داشتن مصارف صنعتی، بر روی فرآیند کاشت پنبه اخلال ایجاد می­ کند. اصلاح بذر پنبه و تبدیل آن به پنبه بدون پرز را “دلینته کردن” بذر می­ گویند.

در ایران تعداد معدودی کارخانه دلینته بذر وجود دارد ولی کمبودهای بعد از راه‌­اندازی این کارخانجات و مشکلات پیش روی آن‌­ها سبب شده که عملیات دلینته کردن بذر­ها، کیفیت پایینی داشته و مورد استقبال کشاورزان قرار نگیرد.

۴- پایین بودن عملکرد پنبه در هکتار

با نگاهی به سیر سطح زیر کشت و عملکرد پنبه در طول سال‌­های اخیر مشاهده می­‌شود که عملکرد پنبه در طول این سال ­ها نه تنها بهبود پیدا نکرده بلکه تنزل نیز یافته است. این روند را می­توان ناشی از عدم اصلاح روش کاشت تا داشت پنبه، عدم استفاده از بذر اصلاحی و کاهش ارتقا کیفی بذر دانست.

۵- دسترسی نامناسب به سموم برگریز (دف و دراپ) و کاهش کیفیت آفت‌کش‌ها

برای استفاده از روش‌­های مکانیزه در هنگام برداشت پنبه می‌­بایست قبل از عملیات برداشت، از مواد شیمیایی برگ­ریز استفاده کرد ولی محدودیت‌­هایی که در سال‌های اخیر برای وارادت این مواد به کشور ایجاد شده، سبب دسترسی سخت کشاورزان به این مواد شیمیایی و اخلال در برداشت مکانیزه­ی پنبه شده است.

گسترش شدید بیماری و آفات در پنبه ایران، همچنین کیفیت پایین آفت­کش ­ها سبب شده که کشاورزان به دفعات و میزان بیشتری از آفت­کش ­ها استفاده کنند که نه تنها سبب آلودگی بیشتر زیست محیطی زمین ­های کشت پنبه می­‌شود بلکه هزینه تمام شده محصول را نیز بالا می­‌برد.

۶- محدودیت برداشت با روش مکانیزه

برداشت مکانیزه پنبه، به دو روش صورت می­گیرد: ۱- وش چینی و ۲- غوزه چینی.

روش وش ­چینی: کمباین ­ها وارادتی، بسیار گران­ قیمت و دارای تکنولوژی بالایی هستند. در این نوع برداشت کارآیی و عملکرد دستگاه، به دقت و کیفیت کاشت محصول وابسته می ­باشد. برای استفاده از این تکنولوژی، کشاورزان به حمایت و توجه زیادی نیاز دارند.

روش غوزه ­چینی: فرآیند برداشت با کمباین، به دقت و کیفیت کاشت وابسته نبوده و این روش در اراضی کوچک و بزرگ قابل استفاده است. در کشور ما نیز امکان تولید کمباین­ به روش غوزه­چینی، با قیمتی مناسب و کیفیت چینش مطلوب، وجود دارد ولی تعداد کمی از کشاورزان برداشت پنبه را به صورت مکانیزه انجام می‌دهند و عمدتا به صورت سنتی و دستی به برداشت پنبه می ­پردازند.

۷- استفاده نکردن از بذر تراریخته

استفاده از پنبه­ ی تراریخته­ ی مقاوم در برابر آفت و بیماری­، ضمن کاهش هزینه­ های سم­پاشی و اثرات مخرب زیست محیطی، هزینه ­ی تمام شده­ ی کشت را نیز کاهش و میزان تمایل به کشت پنبه را افزایش می­ دهد. از آنجایی که بذر­های تراریخته در کشور تولید نشده و به صورت وارداتی هستند، استفاده گسترده از این بذر می تواند کشور را به واردات این بذر وابسته کند. از طرفی نگرانی ­هایی به دلیل اثرات بلند مدت استفاده از بذر­های تراریخته وجود دارد که امکان استفاده گسترده از این نوع بذر را میسر نمی­ سازد.

بیشتر بخوانید: از پنبه ازبکستان چه می­‌دانید؟

عوامل اجتماعی کاهش رونق بازار پنبه ایرانی

کاهش تصدی ­گری بخش خصوصی

طی دهه ­های اخیر، در صنعت پنبه به بخش خصوصی توجهی صورت نگرفته است و شرکت تعاونی کارخانجات پنبه، به واردات لوازم یدکی و بسته ­بندی پنبه، تحقیق و بررسی در مورد روند کاهش کشت پنبه و ارائه راه ­حل برای آن پرداخته است. امید است که با ورود بخش خصوصی به صنعت پنبه، توانایی و ظرفیت تولید پنبه افزایش یابد.

بیشتر بخوانید: کاهش جهانی تقاضا برای پنبه در پی بحران کرونا

عوامل سیاسی رکود بازار پنبه

۱- تقسیم اراضی سال ۱۳۵۷

تاقبل از طرح تقسیم اراضی، ملاکان بزرگ بر روی صنعت کشت پنبه نظارت داشتند ولی پس از این طرح، زمین ­های کوچک، به افرادی با مهارت و تخصص مدیریتی کم واگذار شد که علاوه بر نداشتن بنیه ­ی مالی از نظر تخصصی به فضای بازار فروش پنبه نیز آشنا نبودند که سبب دگرگونی صنعت کشت پنبه و فروپاشی آن شد.

۲- عدم استمرار طرح حمایت از پنبه

با توجه به اهمیت کشت پنبه و وابستگی صنایع نساجی و روغن­ کشی به آن و میزان اشتغالی که در این حوزه به وجود می‌­آورد، طرحی در جهت حمایت از کشت و صنعت پنبه در مجلس جمهوری اسلامی تصویب شد ولی از سال ۷۴ و پس از انحلال سازمان پنبه و دانه­های روغنی، این حمایت از روی صنعت کشت پنبه برداشته و توجه و حمایت از محصولات رقیب مانند گندم بیشتر شد.

۳- از بین رفتن سازمان پنبه

سازمان پنبه، سازمانی است که وظیفه آن تکمیل و تنظیم خط تولید کشت پنبه است. بعد از انقلاب این سازمان کوچک شد و بودجه عملیاتی آن کاهش یافت. از سویی دیگر انتقال کارخانجات از مکان­هایی با آب مناسب مانند گلستان به مناطق خشک و بدون نظارت، سبب شد که در نهایت کیل الیاف پنبه و کیفیت آن کاهش یابد.

۴- افزایش واردات پنبه

کاهش چشم­گیر تولید پنبه تا سال ۸۲ سبب افزایش واردات پنبه به کشور شد ولی از سال ۸۵ با تغییر شدید نرخ ارز، میزان واردات پنبه به کشور به شدت افزایش یافت که تاثیر مخربی بر کشت پنبه در داخل کشور گذاشت.

پایین بودن تعرفه واردات پنبه، کاهش جریان نقدینگی در بازار پنبه، تعطیلی خطوط روغن­ گیری از  دانه پنبه در کارخانجات روغن­کشی و عدم امکان نگه­ داری دانه پنبه در مناطق مرطوب کشور، سبب کاهش کشت این محصول گشت.

پیشنهادات برای بهبود و افزایش رونق کشت پنبه

برای بهبود و افزایش رونق کشت پنبه در کشور می‌­توان موارد ذیل را پیشنهاد نمود:

1. بهتر است نحوه‌­ی سیاست­گذاری کشور در توسعه محصولات کشاورزی جامع­ نگر باشد و از توجه به یک محصول خاص و سرکوب محصولات رقیب اجتناب شود.
2. اعمال سیاست­‌های مناسب در تعیین تعرفه ­ی واردات پنبه، به گونه‌­ای باشد که در کنار تامین پنبه مورد نیاز برای صنایع نساجی، تأثیر مخربی بر تولید این محصول در داخل کشور نداشته باشد.
3. انجام مطالعات و تحقیقات در جهت کاهش مصرف آب، بهبود و افزایش برداشت پنبه در واحد سطح و ایجاد انگیزه اقتصادی و سودآوری در کشت این محصول.
4. اعمال تسهیلاتی برای واردات سیستم‌­های جدید برداشت پنبه و همچنین تامین ملزومات برداشت مکانیزه.
5. اعمال تسهیلاتی برای به روز رسانی دستگاه‌­های کارخانجات پنبه پاک‌­کنی.
6. واگذاری محصولات صنعتی به بخش خصوصی، تشکّلات و اتحادیه ­ها.

گردآوری: ندا نعیمی