پای جوراب ایرانی همچنان می لنگد

صنعت ۶۰ ساله جوراب بافی در گیر و دار چالش ها

«جوراب بدم خانم! جفتی ۲ هزار تومان!» ساک نسبتاً بزرگ، شانه چپش را به سمت پایین خم کرده و دست دیگرش را بالاآورده تا چند جفت جوراب رنگی را نشانم بدهد.

    «مغازه همین ها را می دهد ۵ هزار تومان. بخرید جورابش خوب است. طرح های دیگر هم دارم، اگر بخواهید نشانتان می دهم.»

    می پرسم: «جوراب ها کجایی هستند؟» در حالی که مشغول صحبت با رهگذر دیگری است، جواب می دهد: «مال تولیدی های داخلی خودمان است. کیفیتش اما با ترک و چینی اش هیچ فرقی نمی کند. شاید هم بهتر باشد. » این را می گوید و یک جفت جوراب قرمز را می گیرد طرفم. قرمز قرمز… دختر جوانی که مشغول وارسی جوراب هاست می پرسد: «از این قرمز، چرک ترش را نداری؟ این خیلی توی چشم می زند. رنگش جیغ است!»

    مرد جوراب فروش، بساطش را به جست و جوی رنگ های دیگر، زیر و رو می کند. هیچ رنگ و طرحی چشم دختر جوان را نمی گیرد و عاقبت هم راهش را می کشد و می رود.

    می پرسم: «با فروش جوراب جفتی ۲ هزار تومان، سود هم می کنی؟» لبخند کم رمقی می زند و می گوید: « شکر؛ بد هم نیست. البته سود زیادی ندارد. یک تولیدی هست که از آنجا خرید می کنیم. فکر نمی کنم سود خودش هم زیاد باشد. به مغازه ها هم البته جنس می دهد. ما چون دستفروش هستیم، ارزان تر می فروشیم. همین جوراب ها را تا ۵، ۶ هزار تومان در مغازه ها می فروشند.»

    داخل مغازه جوراب فروشی، آنقدر رنگارنگ است که دوست داری بایستی و یک دل سیر، طرح ها و رنگ ها را تماشا کنی. زنانه، مردانه و بچگانه؛ هر رنگ و مدلی که بخواهی اینجا پیدا می شود. قیمت ها هم از ۴ هزار تومان شروع می شود و به ۲۸ هزار تومان می رسد. به نظر می آید که مغازه مشتری های زیادی دارد. بعضی ها هم از خوش و بششان با فروشنده معلوم است که مشتری ثابت هستند. خانم جوانی که با دقت و حوصله جوراب های مورد نظرش را انتخاب می کند، می گوید: «شاید به نظر خیلی ها جوراب چیز با اهمیتی نباشد و همین طوری برای رفع نیاز، خرید کنند اما کیفیت و طرح جوراب برای من خیلی اهمیت دارد. درست است که اصولاً جوراب چیزی نیست که در مجموع خیلی دیده شود اما هماهنگی اش با لباس ها خیلی اهمیت دارد بخصوص با کفش و شلوار. کیفیتش هم مسلماً باید خوب باشد. تصورش را بکنید که جورابی را تازه خریده اید و جایی کفش تان را درمی آورید و می بینید جوراب تان سوراخ شده است! این واقعاً حس بدی به آدم می دهد. به همین دلیل همیشه سعی می کنم جوراب های با کیفیت بالاانتخاب کنم. جوراب های ترک معمولاً بهتر هستند. قیمت شان هم بد نیست. »

    می پرسم: «جوراب های ایرانی چطور؟ از بین آن ها هم انتخاب می کنی؟»

     «ایرانی ها کیفیت و ظرافت ندارند، علاوه بر آن رنگ های شان هم اصلاً خوب نیست، مگر این که مشکی یا سفید ساده بخواهید. قیمت شان هم فرق چندانی با خارجی ها ندارد. با این شرایط خرید جنس خارجی خیلی به صرفه تر و بهتر است!»

    مشتری دیگر که خانم میانسالی است، می گوید: «من اصولاً خیلی توجه نمی کنم که جوراب کجایی است. بیشتر سادگی اش برایم اهمیت دارد. یک جوراب است دیگر. پاره هم شد، یکی دیگر می خرم! قرار نیست که برای سال ها دوام داشته باشد.»

    محمد قراچی، فروشنده در گفت و گو با ایران می گوید: «ما انواع و اقسام جوراب ها را در مغازه داریم. از ایرانی گرفته تا ترک و چینی. بیشتر جنس ها چینی هستند. چینی ها هم البته درجه بندی دارند. ما جنس های باکیفیت چینی را می آوریم. جنس های ترک هم به لحاظ تنوع و کیفیت، در سطح بالاتری هستند. کارهای ایرانی مان هم بد نیست. جوراب های مشکی اش زود تمام می شود اما باقی رنگ های جوراب های ایرانی معمولاً روی رگال می ماند و مشتری ندارد. ما هم تمایل زیادی نداریم این رنگ ها را از تولیدی خریداری کنیم اما بعضی تولیدی ها رنگ ها را سری می فروشند. به همین دلیل خیلی اوقات ترجیح می دهیم دیگر از آن ها خرید نکنیم.»

    او یکی از جوراب ها را نشانم می دهد و می گوید: «این را ببینید. جنس ایرانی است. این رنگ سبز به این تندی چندان مورد توجه مشتری ها نیست. عوضش این جوراب ترک را با آن مقایسه کنید. این سبز ملایم مایل به آبی خیلی طرفدار دارد، خصوصاً برای تابستان. ظرف مدت این چند روز که آوردیم، بیشترشان را فروخته ایم. این رنگ گلبهی هم همینطور. در جنس های ایرانی اما این رنگ ها پیدا نمی شود. ظرافت شان هم به اندازه اجناس ترک و چینی نیست.»

    ضعف مواد اولیه و ماشین آلات، بندی بر پای جوراب ایرانی

     جوراب، این پاپوش ساده که ارزان ترین جزء از پوشاک روزانه به حساب می آید، شاید به تنهایی آنقدرها با اهمیت به نظر نرسد اما وجودش آنقدر لازم است که بدون آن، سایر لباس ها کامل نمی شود و حتی کفش های گران قیمت هم بدون آن، جزئی اساسی کم دارد.

    در واقع جوراب در صنایع مد و پوشاک جایگاه ویژه ای دارد و سیر تاریخی آن نیز اهمیت خاصی دارد. به نحوی که ساخت و تولید انبوه جوراب نایلونی زنانه، یکی از نقاط عطف صنایع پوشاک جهان محسوب می شود.

    پیدایش نخستین جوراب ها به یونان باستان برمی گردد. مردان کارگر و برده ها در دوران یونان و مصر باستان جوراب های بلند می پوشیدند و زنان رومی در خانه های خود نوعی جوراب ساق کوتاه به پا می کردند. نخستین ماشین کشبافی اما در سال ۱۵۸۹ در انگلستان ساخته شد و از آن زمان به بعد، کم کم جوراب های بافته شده با ماشین در اختیار مردم قرار گرفت و در انواع و اقسام گوناگون تولید شد و گسترش یافت.

    ورود جوراب به ایران اما به زمان ناصرالدین شاه برمی گردد زمانی که وی به کشور انگلستان سفر کرد و جوراب را برای نخستین بار به عنوان سوغاتی همسران شاه از شهر براد فورد، وارد ایران کرد.

    نخستین کارخانه جوراب بافی ایران هم در سال ۱۳۳۳ به همت خلیل رحیمی بنیان گرفت و قبل از این تاریخ جوراب بافی دستی رایج بود و کدبانوی هر خانه ای برای اهالی منزل جوراب پشمی می بافت.

    حال از آن زمان سال ها گذشته و جوراب بافی که دیگر برای خودش صنعتی اسم و رسم دار در دنیا به شمار می رود، در ایران هم با مشکلات ریز و درشت دست و پنجه نرم می کند تا این صنعت کهن همچنان سرپا بماند.

    اصغر شیخی، تولیدکننده جوراب در گفت و گو با ایران می گوید: «چند سالی بود که اوضاع صنعت جوراب بافی در ایران اصلاً خوب نبود و خیلی از شاغلان در این حرفه هم با توجه به شرایط ناچار به تغییر شغل شدند، اما در چند ماه اخیر با توجه به تصمیم های جدید دولت در رابطه با کاهش واردات و همچنین گران بودن ارز، اوضاع کمی بهتر شده است.»

    او ادامه می دهد: «البته مشکل عمده ما در این رابطه ورود انبوه جنس های چینی به صورت قاچاق است که با قیمتی تقریباً معادل جنس داخلی به فروش می رسد و به همین دلیل مشتری ها را به سوی خود جذب می کند. اگر جلوی قاچاق کالاگرفته شود، به هرحال مردم به سمت خرید کالای داخلی کشیده می شوند که البته بستگی به قدرت خرید آن ها دارد و مسلماً هرچه نرخ تورم بالاتر رود، قدرت خرید مردم هم کمتر می شود.»

    شکایت عمده مشتریان و مغازه داران از جوراب های داخلی، عدم تنوع طرح و رنگ و ظرافت پایین است. شیخی این نکته را تایید می کند و می گوید: «تولیدی های جوراب بافی خیلی وقت ها با نخ های داخلی کار می کنند اما اگر بخواهیم تولید خوب داشته باشیم ناچاریم از مواد اولیه خارجی استفاده کنیم زیرا در غیر این صورت توان رقابت با کالای خارجی را که با شکل و شمایل بهتر و با بسته بندی شکیل تر ارائه می شود نداریم. برای خرید نخ ایرانی ما با حداکثر ۵ رنگ طرف هستیم و این در حالی است که نخ ترک، تنوع مطلوبی با بیش از ۵۰ رنگ در اختیار ما قرار می دهد. نخ های هندی هم دارای تنوع رنگ خوبی هستند. با این شرایط وقتی مجبور می شویم برای ایجاد تنوع رنگ، جنس خارجی بخریم قیمت ها هم تقریباً مشابه جنس های خارجی درمی آید و با این شرایط نمی توانیم به لحاظ قیمت، ارجحیتی بر جنس خارجی داشته باشیم. در بیشتر مواقع هم ناچاریم دامنه سود را بسیار کم کنیم.»

    اما آیا خرید مواد اولیه و نخ خارجی می تواند، به تنهایی گره از کار جوراب ایرانی باز کند؟ شیخی در پاسخ به این سوال می گوید: «در کار جوراب بافی مانند بسیاری از صنایع دیگر، مواد اولیه و ماشین آلات دارای اهمیت است. در ماشین های جوراب بافی ما قطعه ای به نام سیلندر وجود دارد که جوراب در آن بافته می شود. سیلندرها بر اساس تعداد سوزنی که دور آن ها وجود دارد، متفاوت هستند. مثلاً این که دور آن ۱۲۰ سوزن است، ۱۸۰تاست یا بیشتر که هرچه تعداد سوزن ها بالاتر رود، کار ظریف تر می شود. هرکدام از این سیلندرها بر همین اساس، نمره نخ مخصوص به خودشان را می خواهند که در کارخانه های جوراب بافی در دنیا بسیار متنوع است اما در ایران ما ۲ نمره بیشتر نداریم و به همین دلیل هم جوراب های بافته شده در ایران از ظرافت لازم برخوردار نیستند.»

    این تولید کننده ادامه می دهد: «وارد کردن ماشین آلات خارجی برای ما اصلاً به صرفه نیست و با توجه به این که نیروی کار در ایران گران است، نمی توانیم از عهده مخارج مان برآییم. در چین نیروی کار ارزان به علاوه ماشین های فول رایانه ای وجود دارد و به همین دلیل هم کار با تنوع و بسته بندی های جذاب روانه بازار می شود و در حال حاضر ۹۰ درصد جوراب های داخل ایران هم چینی هستند. البته به مدد همین اجناس چینی هم بود که تولیدکننده ها به فکر تنوع دادن به محصولات افتادند و کار طراحی تولیدات خود را به شرکت های طراحی و گرافیکی سپردند که به ایجاد تنوع بیشتر در محصولات انجامید اما به لحاظ تکنولوژی، هنوز فاصله زیادی با صنعت جوراب بافی در دنیا داریم.»
    
    جنس ایرانی را تبلیغ نمی کنیم

     جنس ایرانی حتی اگر آنقدرها که باید، ظرافت و زیبایی نداشته باشد، باز هم حاصل تلاش تولیدکنندگان داخلی است که حمایت از آن ها می تواند راه دشوار تولید را برای شان ساده تر کند و دستشان را برای نوآوری و کیفیت بخشی به محصولات، بازتر.

a    در همین شرایط که جوراب بافان ایرانی عرصه را گاه بر خود چنان تنگ می بینند که بعضی وقت ها از خیر اندک سودشان هم می گذرند تا فقط قادر باشند جای شان را در این بازار به امید روزهای بهتر، حفظ کنند، اجناس خارجی هرچه بیشتر خودنمایی کرده و رقیب ایرانی را همچنان در انزوا نگه می دارند.

    جوراب های خارجی حتی در فروشگاه های زنجیره ای که محل عبور و مرور تعداد زیادی از افراد است، رگالی را به خود اختصاص داده اند تا هرچه بیشتر در جذب مشتریان با انواع سلیقه ها موفق باشند و کالای ایرانی را که همیشه از نبود مارکتینگ ضربه خورده، بیش از گذشته به انزوا بکشانند.

    متصدی فروش در یکی از این فروشگاه ها می گوید: «این جوراب ها همگی متعلق به یک برند شناخته شده ترک هستند. کیفیت و تنوع شان هم عالی است و مشتریان ما از آن ها خیلی استقبال می کنند. قبلاً جنس های ایرانی هم داشتیم اما استقبال چندانی نمی شد البته آن ها به این صورت در معرض دید مشتریان نبودند و در انتهای قسمت پوشاک قرار داشتند.»

    خانمی که مشغول انتخاب است، می گوید: «نمی دانم این جوراب ها کجایی هستند. من فکر می کردم ایرانی باشد که در این فروشگاه غرفه دارد! برای من فرقی نمی کند که تولید کجا باشد؛ بسته به نیاز خود و افراد خانواده ام خرید می کنم. اینجا هم که دم دست است و کارمان را راحت می کند. کنار باقی خریدهای مان جوراب مورد نیازمان را هم می خریم.»

    حمایت نکردن و تبلیغ نا کافی و نامناسب از تولید ایرانی، همان چیزی است که شیخی، تولید کننده جوراب هم بر آن تاکید دارد و می گوید: «به هیچ عنوان هیچ تبلیغی روی اجناس ما نمی شود و اتحادیه هم حمایت کافی ندارد و اصولاً کارکرد زیادی هم برای شاغلان در این عرصه ندارد.»

    او ادامه می دهد: «هم اکنون با طیف گسترده ای از اجناس چینی و ترک در بازار مواجه هستیم و تولیدات ایرانی با این شرایط و با وجود تمام مشکلاتی که دارند، فرصتی برای رشد و ارتقا پیدا نمی کنند.»

    این، گفته ای است که سید علی اصغر بهبهانی، نایب رئیس اتحادیه صنف تولیدکنندگان و فروشندگان کشباف و جوراب تهران نیز آن را تایید می کند و می گوید: «واردات اجناس چینی و ترکیه ای و همچنین افزایش قیمت نخ و دستمزد کارگران باعث شده است که تولیدکنندگان داخلی در این زمینه قادر به رقابت با محصول وارداتی نباشند.»

    او در گفت و گو با ایران ادامه می دهد: «ما در ۱۴ رسته شغلی مجوز صادر می کنیم که جوراب بافی یکی از آنهاست. البته نماینده و بازرسانی هم در اتحادیه داریم که مستقیماً در این بخش فعالیت می کنند و خودشان از جمله تولیدکنندگان صنف جوراب بافی هستند.»

    بهبهانی می گوید: «همان طور که اشاره شد، معضل اصلی ما در این بخش، واردات بی رویه و اجناس قاچاق بخصوص از چین است که توان رقابت را از تولیدکننده داخلی می گیرد و به جهت ضعف در تنوع، آن ها را در مقابل اجناس خارجی، زمین گیر می کند.»

    او ادامه می دهد: «البته این به معنی آن نیست که جوراب های بافته شده از نخ های ایرانی، کیفیت خوبی ندارند بلکه ممکن است به لحاظ کیفیت حتی بالاتر از نمونه های خارجی باشند اما به لحاظ تنوع ضعیف هستند و متاسفانه باید این حقیقت را پذیرفت. البته در مورد واردات ماشین آلات، هیچ منع و محدودیتی وجود ندارد اما با شرایط فعلی این کار برای تولیدکنندگان به صرفه نیست و کفاف هزینه های آن ها را نمی دهد.»

    بهبهانی می گوید: «اتحادیه در چارچوب قوانین صنفی فعالیت می کند و هرگونه تسهیلات از سوی دولت از طریق وزارت صنایع و معادن به ما ابلاغ می شود و ما به اعضا، اطلاع رسانی می کنیم.»

     از دست های خسته دستفروش تا مغازه رنگارنگ جوراب فروشی، راه زیادی نیست. از کارگاه های جوراب بافی تا هر دوی شان هم همینطور؛ آنجا که کارگران پای ماشین های نه چندان به روز ایستاده اند تا چرخ این صنعت ۶۰ ساله را بچرخانند؛ صنعتی که گرچه هیچ گاه نتوانسته کنار رقیبان خارجی خودش، قد علم کند اما همچنان به راه خودش ادامه داده و امیدوار است تا روزهای خوب را تجربه کند؛ روزهایی از جنس پاپوش های رنگارنگ ایرانی.

نویسنده: مریم طالشی