ماجرای تعویض اسکناس‌های شاهنشاهی

شورای انقلاب که در غیاب انجام انتخابات و تشکیل دولت رسمی، امور کشور را به عهده داشت تغییر ۲ نماد مهم را بلافاصله در دستور کار قرار داد: پرچم و نشان شیر و خورشید پول شامل سکه‌ها و اسکناس‌ها.

روزنامه جام جم نوشت: شورای انقلاب که در غیاب انجام انتخابات و تشکیل دولت رسمی، امور کشور را به عهده داشت تغییر ۲ نماد مهم را بلافاصله در دستور کار قرار داد: پرچم و نشان شیر و خورشید پول شامل سکه‌ها و اسکناس‌ها.

با این حال به علت به هم ریختگی درونی سازمان‌های مسوول و عدم دسترسی به کارشناسان و خبرگان طراحی که بتوانند تغییر این نمادها را به انجام رسانده و نمادهایی در خور شأن انقلاب طراحی کنند، تغییر این نمادها مدتی به طول انجامید و سرانجام مدیرانی جوان و تازه‌کار به طور کاملا غیرمنتظره‌ این وظایف را عهده‌دار شدند و سرانجام طوری نمادها را تغییر دادند که بسیاری از آنها تاکنون معرف هویت جمهوری اسلامی ایران هستند. با این حال تاکنون داستان تغییر پرچم و پول فعلی کشور مسکوت و سر به مهر باقی مانده است. البته درباره جزئیات تغییر پرچم و نام طراح آن اطلاعات مختصری از جراید اوایل انقلاب نظیر روزنامه آیندگان و جمهوری اسلامی یا نشریه پاسدار اسلام در دست است، اما چگونگی تغییر شکل سکه‌ها و اسکناس‌ها تقریبا تاکنون بیان نشده باقی مانده است.

درباره تغییر پرچم نیز همین قدر می‌دانیم که شخصی به نام حمید ندیمی، طراحی آرم پرچم را به عهده داشته است. او امروز استاد درس نظریه و روش‌های طراحی در رشته معماری دانشگاه شهید بهشتی است. او اتود آرم خود را در پی فراخوان سراسری دولت موقت در فروردین ۵۸ به بیت امام خمینی(ره) فرستاد و آن آرم با تماس تلفنی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی تایید شد. جالب است بدانید آرم پرچم جمهوری اسلامی ابتدا یک مشت گره کرده با چند ستاره بود و حتی روی برخی اسکناس‌ها نیز چاپ شده بود، اما ناگهان دستور جمع کردن آن صادر می‌شود تا آرم جدید مورد بررسی و تایید قرار گیرد. پس از تغییر آرم پرچم، تغییر اسکناس‌ها نیز آغاز می‌شود.

نخستین فراخوان اسکناس​های انقلاب

تنها ۱۸ روز از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته بود که امام(ره) سخنرانی معروف خود را درباره تغییر نمادهای انقلاب ایراد کردند. امام(ره) در آن سخنرانی خواستار محو و تغییر نشان شیر و خورشید از روی تمام مکاتبات و علائم دولتی، اسکناس و مسکوکات و سایر مظاهر ملی کشور شد. ایشان در آن سخنرانی اظهار کردند: ما یک مملکت محمدی ایجاد می‌کنیم. بیرق ایران نباید بیرق شاهنشاهی باشد. آرم‌های ایران نباید آرم‌های شاهنشاهی باشد. باید آرم‌های اسلامی باشد. از همه وزارتخانه‌ها، از همه ادارات باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشود. علم اسلام باید باشد. آثار طاغوت باید برود. اینها آثار طاغوت است. این تاج، آثار طاغوت است. آثار اسلام باید باشد. (صحیفه امام، ج ۶ ، ص ۲۷۵)

به دنبال این اظهارات، دولت موقت یک فراخوان سراسری در ۲ بخش منتشر می‌کند: بخش اول طراحی آرم و پرچم و بخش دوم طراحی اسکناس‌های جمهوری اسلامی ایران.

اسکناس های جدید متولد می شود

کار چاپ اسکناس و ضرب مسکوکات تا سال ۱۳۴۰ خورشیدی در دست بانک ملی ایران بود. اما این بانک با چاپ آخرین اسکناس خود که ۱۰ ریالی بود، این کار را به بانک مرکزی ایران واگذار کرد. لذا پس از پیروزی انقلاب نیز بانک مرکزی بود که می‌بایست کار تغییر اسکناس‌های پهلوی به انقلاب اسلامی را انجام می‌داد. دکتر جلیل شرکاء، مدیرعامل بانک ملی در زمان پیروزی انقلاب در این باره گفت: وقتی انقلاب پیروز شد من به خاطر یک ماموریت کاری در آمریکا بودم که با تماس مهندس بازرگان و علی‌رغم مخالفت بسیاری از دوستان که بازگشت را خطرناک می‌دانستند، به ایران بازگشتم. یکی از کارهای مهمی که همچنان مانده بود، تغییر اسکناس‌ها بود که باید فکری برای آن می‌کردیم.

وی افزود: آن روزها اوضاع آنقدر آشفته بود که نه در بانک ملی و نه در بانک مرکزی طراحی که بتواند کار طراحی اسکناس‌های جدید را انجام بدهد، نداشتیم. همه آنها یا مخفی شده بودند یا در دسترس نبودند. کار چاپخانه بانک ملی و بانک مرکزی نیز متوقف شده بود و صلاح هم نبود آغاز شود.

وی توضیح داد: علت این مساله آن بود که به خاطر هرج و مرج آن روزها، برخی شعب بانک‌ها هدف حمله و دزدی افراد فرصت‌طلب قرار می‌گرفت، لذا اصلا صلاح نبود کار جدیدی برای چاپ اسکناس انجام شود. یادم می‌آید چنان از وضعیت چاپخانه‌ بانک ملی و بانک مرکزی نگران شده بودیم که به آیت‌الله لاهوتی که ریاست وقت سپاه یعنی تنها نیروی منسجم امنیتی کشور را به عهده داشت، زنگ زدم و از او برای حفاظت از ابزار و دستگاه‌های بسیار حساس چاپ اسکناس کمک خواستم.

البته حفاظت از شعبات ما و پول هایی که در آن جمع می‌شد هم مطرح بود. آن روزها حساب کردیم و دیدیم حفاظت موثر از بانک‌ها، کل نیروی آن روزهای سپاه را می‌طلبد، اما چون امکانش نبود حفاظت را به شعبات مرکزی بانک‌ها و بویژه چاپخانه بانک ملی و بانک مرکزی محدود کردیم و حداقل موفق شدیم جلوی سرقت کاغذهای اسکناس، دستگاه‌های چاپ، امنیتی و خلاصه اسرار چاپ اسکناس در کشور را بگیریم. چرا که اگر بخشی از این ابزارها سرقت می‌شد، فقط یک سرقت عادی نبود، بلکه روش‌های چاپ اسکناس لو می‌رفت و تا سال‌ها شاهد جعل اسکناس‌های مختلف می‌بودیم. وی گفت: سرانجام نیز با همکاری مدیران جوان بانک مرکزی چند طراح اسکناس و مدیر و چاپچی را از اقصا ‌نقاط کشور پیدا کردیم و با دادن تضمین‌های امنیتی لازم، آنها را به تهران آوردیم تا کار طراحی و چاپ اسکناس‌های جدید را شروع کنند.

حتی یک نفر از این طراحان که اتفاقا خیلی هم خبره بود را از خانه پدرش در نوشهر مازندران با ماشین شخصی یکی از همین مدیران فراموش شده بانک مرکزی به تهران آوردند که کارش را شروع کند. با این حال چون در کوتاه‌مدت امکان چاپ اسکناس‌های جدید با طرح جدید وجود نداشت و احتمال داشت کاری ناپخته و… از روی عجله صورت گیرد، مدیران باقیمانده بانک مرکزی تصمیم گرفتند فعلا تصویر شاهان پهلوی را روی اسکناس‌ها بپوشانند و بعد اقدام به طراحی اسکناس‌های جدید بکنند. بدین ترتیب طراحان بانک مرکزی، یک پوشش چسبناک نایلونی که اندازه‌آن نیمی از یک اسکناس ۱۰ تومانی قدیم را می‌پوشاند را چاپ کرده و به طور گسترده‌ای در شعبات بانک ملی توزیع کردند.

به گفته شرکاء چسباندن این برچسب از تصاویر صورت شاه روی اسکناس‌ها تصویر درهم و برهم و غیرقابل تشخیصی را ایجاد می‌کرد، اما به علت سوءاستفاده‌هایی که در این ماجرا صورت گرفت، دولت موقت و شورای انقلاب تصمیم گرفتند بسرعت اسکناس‌های جدید را چاپ و منتشر کنند. مدیریت عالی این موضوع نیز به آیت‌الله هاشمی رفسنجانی سپرده شد و او طراحان اسکناس در بانک ملی و بانک مرکزی را در یک شب بهاری به منزل خویش فراخواند و از آنان خواست خیلی زود اولین سری از اسکناس‌هایی را که مردم بیشتر به آنها احتیاج دارند، چاپ کنند. وی همچنین دستور داد فعلاً سکه‌های رایج دست‌نخورده باقی بماند؛ چراکه هم ضرابخانه بانک مرکزی تعطیل بود و هم امکان ورود آلیاژ سکه‌ها به کشور وجود نداشت. به این ترتیب ۳ نفر در بانک مرکزی زیر نظر مستقیم آیت‌الله هاشمی کار چاپ اسکناس‌ها را عهده‌دار شدند. این ۳ نفر هم‌اکنون حاضر به صحبت درباره آن روزها نیستند و عدم حضور در رسانه‌ها را برای حفظ آرامششان ترجیح می‌دهند. با این حال یکی از اعضای آن تیم ۳ نفره حاضر شد بدون ذکر نام، برخی جزئیات چاپ اولین اسکناس‌های انقلاب را در اختیار نگارنده قرار دهد.

نکته: تنها ۱۸ روز از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته بود که امام(ره) سخنرانی معروف خود را درباره تغییر نمادهای انقلاب ایراد کردند و خواستار تغییر نشان شیر و خورشید از روی تمام مظاهر ملی کشور شدند

وی گفت: یکی از طراحان مشهوری که می‌شناختم، شخصی به نام الوندی بود و به خاطر برخوردهایی که آن زمان با کارکنان بانک مرکزی شده و فهرستی درآمده بود که برخی کارکنان این بانک در خروج پول‌های غیرقانونی سران رژیم گذشته کمک کردند هم ترسیده و هم رنجیده بود. خانه‌نشین شده و آماده خروج از کشور بود. شخصا با او تماس گرفتم. به خاطر سابقه دوستی و سلام و علیکی که از سال‌ها پیش با هم داشتیم به منزلش رفتم و پس از ۳ ساعت خواهش که گاه به جر و بحث عقیدتی می‌کشید، راضی شد فردا ۷ صبح به بانک مرکزی بیاید. فردا ساعت ۵ صبح با تلفن نگهبان بانک از خواب پریدم. می‌گفت الوندی اینجاست. وی می‌خواهد به درون چاپخانه برود. گوشی را که گرفتم، گفت کار مردم گیر است و وجدانم قبول نکرد این کار را رها کنم. ساعت ۷ که به بانک مرکزی رسیدم، نگهبان یادداشتی از الوندی به من داد که نوشته بود، عصر کلیشه اولین اسکناس را برایم خواهد فرستاد و خواسته بود تا آن زمان مزاحمش نشوم. ساعت ۳ عصر بود که پاکتی به دستم رسید. اولین طرح اسکناس ۱۰۰ ریالی بود.

به گفته بانک مرکزی، این بانک در فاصله سال‌های ۵۷ تا ۶۲ در مجموع شش قطعه اسکناس با طرح جدید چاپ کرد و به جریان انداخت. اسکناس‌های ۱۰۰ ریالی، ۲۰۰ ریالی (۲ طرح)، ۵۰۰ ریالی، یکهزار ریالی، ۵۰۰۰ ریالی و ۱۰ هزار ریالی (در ۲ طرح) این اسکناس‌ها را تشکیل می‌دهد.

به گفته منبع نگارنده، طرح روی اسکناس ۱۰۰ ریالی به گونه‌ای بود که عکس امام (ره) را جایگزین عکس شاه کرده بود. اما سایر قسمت‌های اسکناس تغییر چندانی نکرده بود. بویژه قالب کلی و رنگ آن همان بود. به فوریت با دفتر امام (ره) تماس گرفتم و با پیک ویژه طرح اسکناس جدید را برای آیت‌الله هاشمی فرستادم. ۳ ساعت طول نکشید که پاسخ منفی شدیداللحنی دریافت کردم. آیت‌الله هاشمی به نقل از امام(ره) می‌گفت که ایشان دستور داده‌اند از قرار دادن هر گونه طرحی از چهره ایشان روی اسکناس‌ها به هر نحو خودداری شود. می‌گفت امام فرموده‌اند این کشور این همه نشان اسلامی و شیعی دارد. چرا یکی از آنها را چاپ نمی‌کنید؟ … تا آنجا که به خاطر دارم تا زمانی که امام (ره) زنده بود، اجازه نداد تولد هیچ تصویری از ایشان روی اسکناس‌ها منتشر شود و این کار را ممنوع کرده بودند. فقط پس از ارتحال ایشان بود که بانک مرکزی اجازه یافت اسکناس‌هایی با چهره ایشان چاپ کند.

وی اظهار کرد: اما در پشت طرح اسکناس ۱۰۰ ریالی که بعدا برایم پس فرستادند، تغییر دیگری هم به چشم می‌خورد. نام میدان شهیاد را به آزادی تغییر داده بودند. با الوندی تماس گرفتم و تصمیم را گفتم. گفت یکی دو ساعتی فکر می‌کند. بعد زنگ زد و گفت وقتی در مشهد امام رضا(ع) را داریم، چرا حرم ایشان نباشد؟ کسی در ایران هست که به ایشان ارادت نداشته باشد؟ دیدم تصمیم کاملا بجایی است. فردا صبح با چشمان خواب‌آلود کلیشه دوم را دریافت کردم و کاملا تایید شد. روی اسکناس و قالب اصلی آن کاملا دست نخورده باقی مانده بود. فقط روی اسکناس طرح حرم مطهر رضوی چاپ شده بود. حتی نام بانک مرکزی ایران به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران هم تغییر نیافته بود. امضاهای روی اسکناس هم همان امضاهای قدیم بود. در پشت اسکناس نیز نام بنای شهیاد به بنای آزادی تغییر کرد و آن اسکناس به چاپخانه سپرده شد…

کمی بعد طراحی جدید سایر اسکناس‌ها نیز آماده شد و هر چه زمان جلوتر رفت، نمادهای جدیدی به اسکناس‌ها وارد شد. سومین اسکناسی که پس از اسکناس ۱۰۰ و ۲۰۰ ریالی بیرون آمد، سرانجام نام «جمهوری اسلامی ایران» را به صورت دایره‌ای در سمت چپ اسکناس و به رنگ سرمه‌ای تیره داشت. ضمن آن که نام بانک مرکزی ایران در صدر اسکناس به چشم می‌خورد. پالایشگاه تهران، مدرسه چهارباغ اصفهان، حرم حضرت معصومه(س)، راهپیمایی مردم، آرامگاه حافظ، تصویر سیدحسن مدرس و مسجد جامع یزد از دیگر نمادهایی بودند که در رو یا پشت اسکناس‌های انقلاب درج شدند.

آغاز ضرب سکه‌های انقلاب

پس از انتشار اولین اسکناس‌های انقلاب، نیاز به ضرب سکه نیز احساس شد. لذا ضرب اولین سکه‌ها در دستور کار قرار گرفت. اوایل سال ۵۹ بود که اولین سکه جمهوری اسلامی ایران به ارزش ۲ ریال ضرب شد. روی این سکه به جای تصویر شاهان پهلوی، عدد ۲ به بزرگی ‌جای گرفته و در پشت سکه نیز دو خوشه‌گندم به همراه نام بانک مرکزی و تصویر حرم امام رضا(ع) درج شده بود. عضو تیم ۳ نفره اسکناس‌های انقلاب در بانک مرکزی در این باره می‌گوید: سال ۵۹ ساختار بانک مرکزی و بانک ملی نظم همیشگی خود را به دست آورده بود. مدیران جدید به کار گماشته شده و کارها راه افتاده بود. تقریبا کار تعویض اسکناس‌های شاهی با اسکناس‌های جدید نیز به اتمام رسیده بود. هر چند تعویض اسکناس‌ها تا پایان سال ۵۹ فرصت داشت و ما برای تعویض اسکناس‌های درشت تا سال ۶۰ مهلت گذاشته بودیم. با این حال باید سکه‌ها را نیز ضرب می‌کردیم. کار ضرب سکه دشوار است. هم آلیاژ می‌خواهد و هم طرح آن دیگر روی کاغذ نیست روی فلز است و قالب آن آنقدر ظریف و حساس است که فقط باید از نزدیک دید. اما این بار، بانک مرکزی متخصصانی را به خدمت درآورده بود که از کارمندان سابق اما رشد نیافته بودند و به کمک آنها سکه‌های معروف ۲ ریالی و ۵ ریالی را ضرب کردیم.

وی با نگاهی به آن روزها گفت: آن آقای طراح دیگر پیرپیر شده، اما از ایران نرفته است. تعداد زیادی از طراحان و ضرابان فعلی بانک مرکزی شاگرد ایشان بوده‌اند. درباره تعویض و چاپ اسکناس‌های انقلاب گفتنی بسیار است اما همین قدر بدانید که این کار برای مجموعه بانک مرکزی یک کار بزرگ و حماسی بود.

حماسه‌ای بود که یکی از اصلی‌ترین نمادهای انقلاب را بین مردم فراگیر کرد و جای انداخت. آن اسکناس‌های انقلاب هنوز که هنوز است خاطره هستند و طراحی‌شان منحصر به فرد باقی مانده است…