کارخانه وطن هم در کوزه افتاد

فراز و فرود صنایع نساجی در اصفهان معاصر- بخش پایانی

عبدالمهدی رجایی پژوهشگر تاریخ ایران در آخرین سطور نوشته اش وضع چند کارخانه پارچه بافی در اصفهان را بررسی و نتیجه گرفته است که تجارت آزاد در ایران ناشناخته ماند و به سقوط نساجی منجر شد.
با وجود بحران هایی که ذکر شد، کارخانه هایی نیز به سرعت شکوفا شدند که کارخانه های شهرضا و شهناز از این زمره بودند. در همین زمان کارخانه شهرضا با خرید ۵۲۰۸ دوک ریسندگی و ۱۷۰ دستگاه بافندگی و چاپ و گلزنی و تکمیل چیت سازی، قدم مهمی در توسعه خود برداشت. محمود قریشی مدیر کارخانه در مراسم گشایش توسعه کارخانه با اشاره به فرسودگی ماشین آلاتی که ۲۳ سال از عمر آنها می گذشت، عنوان کرد: «ماشین آلات جدید از مدرن ترین و جدیدترین ماشین آلات ریسندگی و بافندگی است که با بهره برداری از آنها کارخانه شهرضا توفیق خواهد یافت محصولات جدیدی به بازار عرضه کند.»

کارخانه شهناز نیز با جدیت در مسیر ترقی افتاده بود. علی همدانیان مدیر کارخانه در حضور دکتر اقبال، نخست وزیر و هیات دولت که برای بازدید از کارخانه مذکور آمده بودند، گزارش داد: «شرکت سهامی ریسندگی و بافندگی شهناز اصفهان ابتدا با ۸۸۰۰ دوک ریسندگی مشغول کار شد و اکنون دارای ۳۲ هزار دوک ریسندگی می باشد و همچنین یک واحد بزرگ بافندگی نخی نیز در کنار قسمت ریسندگی احداث و به کار انداخته است که دارای چهارصد دستگاه ماشین نساجی مجهز به تمام وسایل مقدماتی، سفیدکنی، رنگرزی، چیت سازی و تکمیل می باشد و مرتبا تعداد این دستگاه ها افزایش یافته و تقریبا به یک هزار دستگاه بافندگی خواهد رسید و با این افزایش محصول، پارچه نخی این کارخانه به یک صد هزار متر در روز خواهد رسید.» وی ادامه داد که در کارخانه مذکور ۱۵۵۰ کارگر مشغول به کار هستند.
در سال ۱۳۴۵ که موضوع مالیات بر ارث علی همدانیان پیش آمد، اداره دارایی ناچار شد کارخانه شهناز را به این خاطر به مزایده بگذارد که حسین همدانیان خود کارخانه شهناز را خریداری کرده و پرداخت بدهی دارایی را از این جهت عهده دار شد. به این ترتیب کارخانه شهناز به مدیریت مستقل و مالکیت حسین همدانیان درآمد. این کارخانه اکنون پس از ادغام با کارخانه صنایع پشم، (که آن نیز به ملکیت حسین همدانیان درآمده بود)، با نام جدید «کارخانه بافناز» تحت موسسه خیریه علی و حسین همدانیان به کار ادامه می دهد.

کارخانه های وطن و زاینده رود
کارخانه وطن و زاینده رود که با مدیریت کازرونی ها کار می کردند، علی الظاهر بدون توقف به کار مشغول بودند. در سال ۱۳۴۰ به بهانه بازدید علی امینی، نخست وزیر، از کارخانه های مذکور، روزنامه مجاهد نوشت: «در حال حاضر کارخانه ریسندگی و بافندگی وطن و زاینده رود کازرونی با مدرن ترین ماشین آلات ریسندگی و بافندگی مجهز شده و عالی ترین پارچه های نخی و پشمی را به بازار عرضه می کنند. مرغوبیت محصولات این دو کارخانه سبب شده که شخصیت هایی که برای بازدید آثار تاریخی به این شهر می آیند از نمایشگاه محصولات کازرونی نیز دیدن کنند.» در همین بازدید معلوم شد کازرونی در کنار کارخانه وطن، کارخانه دوخت لباس نیز وارد کرده است. «باید دانست که آقای کازرونی از چندی پیش اقدام به وارد کردن یک کارخانه لباس دوزی کردند و ماشین آلات لباس دوزی مدرنی از انگلستان خریداری و در اصفهان نصب کرده اند. این کارخانه لباس دوزی قادر است روزانه ۸۰ دست لباس کامل بچه گانه، زنانه و مردانه به سبک اروپا بدوزد.» علاوه بر لباس، انواع پتو و پرده نیز از تولیدات این کارخانه بود.
مدتی بعد دوباره کارخانه زاینده رود تعطیل گردید. این بار «عدم توافق بین مقامات بانک ملی و مسوولان کارخانه در پرداخت بدهی ها» علت تعطیلی اعلام شد. روزنامه نیز در توضیح مطلب و اینکه ۱۴۰۰ کارگر آن بیکار و سرگردان شده اند، نوشت: «کارخانه ریسندگی و بافندگی زاینده رود از هفت ماه قبل نیمه تعطیل و از چهار ماه پیش به کلی تعطیل شده بود. این کارخانه علاوه بر یکصد میلیون ریال بدهی به بانک ملی، در حدود یکصد و بیست میلیون ریال نیز به مردم و سایر موسسات از قبیل سازمان بیمه های اجتماعی کارگران و غیره بدهی دارد.» گویا مقامات مرکزی بانک ملی، توافق حاصل شده در اصفهان در مورد نحوه پرداخت بدهی ها را نپذیرفته و خواهان بازپرداخت کل بدهی ها شده بودند. یک هفته بعد دوباره و برای سومین بار کارخانه تعطیل گردید. این بار علت آن بود که «بین مستاجر فعلی و صاحبان سهام توافقی درباره فروش تولیدات کارخانه به عمل نیامده است.» البته در توضیح بیشتر خبر آمده است که وقتی قرار دیگری با بانک ملی گذاشته شد «مستاجرین کارخانه پیشنهاد کردند که کارخانه را خریداری نمایند و بدهی بانک را بپردازند. در این مذاکرات، قیمت کارخانه ۱۶ میلیون تومان تعیین گردید، ولی دیشب که قرار بود قرارداد کتبا منعقد گردد، مجددا طرفین به توافق نرسیده و از صبح امروز کارخانه تعطیل شد.» مهندس پارسا، استاندار اصفهان، پادرمیانی نمود و موضوع فروش کارخانه منتفی شد و سرانجام نیز توافق تازه ای بین بانک ملی و مستاجرین کارخانه بسته شد و کارخانه به کار خود ادامه داد، اما بحران تعطیلی گریبان کارخانه را رها نکرد تا سرانجام در شهریور ۱۳۴۳ این کارخانه نیز به وزارت اقتصاد واگذار شد. «این کارخانه از چندی قبل تعطیل شده بود و کارگران این کارخانه بیکار بودند و مدت چهار ماه است که حقوق دریافت نکرده اند. هفته گذشته جلسه ای با حضور وزیر کار، وزیر اقتصاد و نمایندگان سازمان برنامه و وزارت اقتصاد برای تعیین هیات مدیره جدید کارخانه زاینده رود تشکیل شد و آقای مهندس ذوالفقاری به مدیریت عامل این کارخانه انتخاب شد.» مدیر جدید به اصفهان آمده و کارخانه را راه اندازی کرد. اکنون که چهل سال از آن تاریخ می گذرد، دیگر اثری از کارخانه زاینده رود باقی نمانده است.

قدیمی ترین کارخانه
در دی ماه ۱۳۴۶ این خبر راجع به قدیمی ترین کارخانه اصفهان در روزنامه ها درج شد: «مدتی بود که کارخانه وطن به مناسبت نداشتن مواد اولیه و گرفتاری های دیگر به محاق تعطیل درآمده بود تا اینکه بالاخره هیات دولت در یک جلسه، تصمیم نهایی خود را گرفت و قرار شد از این پس کارخانه وطن نیز مانند کارخانه های زاینده رود و ریسباف به وسیله هیات حمایت از صنایع اداره شود.» بدین قرار مهندس عارف پور، مدیریت کارخانه وطن را نیز به دست گرفت و کارخانه دوباره رسما شروع به کار کرد. در مراسم بازگشایی رسمی با حضور خسروانی وزیر کار، مهندس عارف پور پس از ذکر تاریخچه چهل ساله کارخانه وطن افزود: «متاسفانه در سال های خوش و پرمنفعت، آن طوری که باید، برنامه ریزی صحیح برای مدرنیزه کردن و نوسازی کارخانه انجام نگرفته… عدم توجه به وضعیت ماشین آلات که بیشتر به واسطه وضع بد مالی شرکت در سال های اخیر بوده باعث توقف کارخانه گردید… به موجب قانون حمایت از صنایع (مصوب ۱۳۴۳) در اصفهان کارخانه زاینده رود در سال ۱۳۴۳ و کارخانه ریسباف در سال ۱۳۴۴ زیر نظر هیات حمایت از صنایع درآمد و این کارخانه هم به موجب همان قانون از تاریخ ۱۰/۱۰/۴۶ زیر نظر هیات مزبور قرار گرفت.» وی گزارش داد که در موقع تحویل گرفتن کارخانه تاکنون مشغول تهیه مواد اولیه و تعمیر ماشین آلات بوده و اکنون کارخانه آماده بهره برداری است. کارخانه وطن دو سال و سه ماه بعد که مراسم پرداخت سود سهام به کارگران انجام شد، به طور مستمر با مدیریت جدید مشغول به کار بود. در طی مراسم پرداخت سود سهام به کارگران انجام شد، به طور مستمر با مدیریت جدید مشغول به کار بود. در طی مراسم مذکور که در اسفند ۱۳۴۸ برپا شد، عارف پور (مدیر کارخانه) از اقدامات خود در کسب موافقت سازمان برنامه و بانک توسعه صنعت و معدن در پرداخت بدهی های کارخانه و سرمایه گذاری های تازه برای نوسازی کارخانه سخن گفت.
حدود چهار سال بعد، روزنامه خبر داد که کارخانه وطن که «اینک به وسیله هیات سازمان نظارتی صنعتی اداره می شود» فروش آن به صورت قطعات ۵۰۰ و ۳۰۰ متری در آمده که اداره ثبت مشغول تفکیک آن است. نیز اضافه می کند که این وضع، صاحبان سهام را به بیرون شهر انتقال داده و زمین مرغوب کارخانه را که در جنوب پل خواجو قرار داشت، به عنوان بخشی از سرمایه کارخانه هزینه کنند. کارخانه وطن که قدیمی ترین کارخانه این شهر و بلکه ایران است، هنوز هم در اطراف اصفهان دایر می باشد.

نتیجه
داستان طولانی و پرفراز و نشیب برپایی صنایع بافندگی و نساجی را در شهر اصفهان از نظر گذراندیم.
نیز دانستیم که این داستان شیرین وقتی شرنگ جنگ جهانی دوم به جانش افتاد چقدر غمناک شد. شاید به این سبب که این کارخانه ها بسیار وابسته به تصمیمات و حمایت های دولتی بوده و در جریان رقابت آزاد احساس بی پناهی و سردرگمی می نمودند. اگر از همان ابتدا این کارخانه ها اندک اندک خود را با شرایط دنیای تجارت آزاد هماهنگ کرده بودند، با ایجاد گسستی مانند جنگ جهانی، این طور به ورطه بحران نمی افتادند. ایجاد اتاق های تجارت و بازرگانی در عصر پهلوی اول از برنامه های بسیار مثبت دولت های وقت بود که می توانست به نوعی مشارکت خرد جمعی را در حوزه صنعت به همراه بیاورد، اما متاسفانه دولت رضاشاه که حتی وقعی به تصمیمات مجلس شورا نمی گذاشت، چگونه می توانست مصوبات جمعی تجار شهرستانی را بپذیرد؟ به این ترتیب اتاق های تجارت تقریبا بی خاصیت شده و آنچه بر سر صنایع نساجی اصفهان آمد، بخشی از همین رو بود. امروز از این کارخانه ها اندکی باقی مانده و بسیاری از آنها که در درون شهر واقع شده بودند، به بیرون شهر انتقال یافته اند. با این حال این کارخانه ها جزوی از خاطره شهر تاریخی اصفهان هستند.

روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۵۱۳ به تاریخ ۲/۹/۹۰، صفحه ۳۱ (تاریخ اقتصاد)