طرح ماهی درهم چیست؟

طرح ماهی :: این نوع نقش از اواخر دوره تیموری و در تمام دوران صفوی مورد استفاده بافندگان بوده است و از آنجا که در دوره تیموریان و در هرات رواج یافت بدان هراتی گویند. هر چند ریشه لغوی واژه ماهی درهم و اینکه چگونه در نقش فرش رایج گردیده است مشخص نیست. بافت ماهی درهم در اکثر نقاط ایران کاربرد داشته و تفاوت بارز نقش آن از شرق به غرب ایران مشهود است. به گونه‌ای که اندازه ماهی‌های نقش در شرق (به ویژه اطراف قاین، تربت جام و تربت حیدریه) بزرگ‌تر از غرب و مرکز ایران (نظیر کردستان) است. نمونه منحصر به فردی از آن نیز در اطراف اراک به‌صورت مرغ و ماهی (یعنی دو مرغ به جای ماهی یا همراه با آنها در حرکات به دور یک حوض) بافته می‌شده که امروزه به فراموشی سپرده شده است.

تنها کاربرد این نقش اسطوره‌ای بر فرش نبوده و در ضرب سکه، نقش برجسته، نگارگری، معماری و حتی بر تاج تیگران (یکی از شاهان ارمنستان)، نقش فوق دیده می‌شود. بنیاد و اصل آن دو یا چهار برگ خمیده است که گل بزرگی را در بر‌گرفته‌اند. از گل وسط که همان گل نیلوفر آبی یا شاه عباسی تعبیر می‌شود. چنین گفته شده که برگ‌ها در ابتدا ماهی بوده‌اند که در دوران اسلامی به برگ مبدل شده و گل میان نیز احتمال می‌رود چهره انسانی بوده که آن هم به گلی گرد تغییر شکل یافته است. علاوه بر آنکه نقش‌های هراتی و ماهی در هم گونه‌های بسیاری دارد استفاده از آن در ایران جغرافیائی قدیم از شمال قفقاز، سمرقند، بخارا، خوارزم، آذربایجان و ارمنستان امروزی تا کنار دریای عمان و بندر گناوه ایران رایج بوده است.
در کـل نه تنها این نقش بلکه افسانه نقش بوته، ســرو، شکارگاه یا بسیاری از ریز نقش‌های به کار رفته در متن و حاشیه بعضی نقوش فرش نظیر گرفت و گیر دلالت به واسطه جاویدان آیین میترا در ایران دارد. مهر یا میترا خدای مهمی در تاریخ بسیاری از کشورهای مختلف در ادوار گوناگون بوده است. پرستش او در غرب تا انگلستان و در شرق تا هند گسترش داشته است. مهر که در ابتدا در هزاران سال پیش مورد پرستش مردم بود اینک نیز مورد احترام زرتشتیان است. او خدای پیمان است و پیمان‌ها و نظم و راستی را نگهبانی می‌کند حتی پیمان میان دو کشور. او با پیمان شکنان یا مهردروجان دشمنی سرسخت دارد ولی نسبت به وفاداران خود مهربان‌ترین خداست. در مهر یشت که سرود مخصوص اوست توصیف زیبائی از او می‌شود.

او پیش از خورشید ظاهر می‌شود و همراهی او با خورشید باعث شده که بعدها مهر به معنی خورشید بیاید همچنین در ایران تصویر پردازی اساطیر از مهر تنها به این منظور به کار گرفته است تا شخصیت خدای عهد و پیمان را نمایان سازد. ایرانیان ایران را سرزمین پیمان به شمار می‌آورند و جنگجویان ایرانی پیش از رفتن به جنگ با کشورهای ضد مهر، سوار بر اسبشان، به درگاه مهر دعا می‌کردند و به خورشید و مهر و آتش مقدس جاویدان نماز می‌گذاردند مهر نقش بسیار مهمی در آیین‌های دینی و زرتشتی ایرانیان داشته است. بازمانده‌ای از این آیین‌ها، جشن مهرگان است که در روز مهر مصادف با شانزدهمین روز مهرماه برگزار می‌شده است. درگاه شماری ایرانیان باستان، قرینه نوروز است و اهمیتی هم پای آن دارد.

نامیدن شانزدهمین روز ماه به نام مهر تعبیری برای نظارت نیمه دوم ماه توسط مهر است. حتی در سنت‌ها، آیین‌های شب چله (یلدا) را با آیین‌های مربوط به مهر ارتباط می‌دهند. نکته حایز اهمیت این است که مهر ایران فقط یک نقش برجسته و متن‌های بسیاری دارد ولی مهرپرستی رومی تقریباً هیچ متنی ندارد بلکه صدها نقش برجسته از آن موجود است. بنا بر نقش‌برجسته‌های به دست آمده در کشورهای غربی، مهر به صورت کودک یا جوانی از صخره زاده می‌شود. با دشنه‌ای که روزی گاو نر را با آن می‌کشد و با مشعل آتشی که نماد نوری است که با او به جهان می‌آید. در همین حال افسانه دیگری تولد مهر را از دوشیزه باکره‌ای می‌داند که در آب دریاچه هامون با برمی‌دارد. مروارید و دلفین یا ماهی از نمادها و نقوش مهر هستند.
همچنین نیلوفر آبی نیز از نمادهای مشهور مهر است که بر سطح آب می‌روید که در آن صورت مهر از مادر مهر زاده می‌شود، چرا که مادر مهر از تخمه‌ای که در آب است آبستن می‌شود و میترا را می‌زاید. نیلوفر از سوئی با آب و از دیگر سو با خورشید در ارتباط است. ارزش و قیمت گل نیلوفر در اسطوره آیین میترا جای بسی تأمل و تفکر دارد. گل نیلوفر خود راز و رمزهای بسیار زیبا و معماگونه‌ای دارد که موریس مترلینگ در کتاب هوش گل‌ها بدان اشارات قابل ملاحظه‌ای می‌کند. همین گل است که با نقش‌هائی به اسامی متفاوت، فرش ایرانی را آذین می‌بندد. چه باعث شده تا در میان انبوه گل‌های زیبای عالم، نیلوفر آبی در اسطوره قدیم آیین میترای ایرانی جای داشته باشد؟ در آیین میترا برای عبادت غارهای طبیعی مورد استفاده قرار می‌گرفته است به صورتی که غار نزدیک آب روان و یا چشمه باشد.
اهمیت آب در این آیین موضوعی است که نباید آن را در به تصویر در آوردن نقوش فرش از نظر دور داشت. همچنین ماجرای کشتن گاو و پیکار با آن بدان جهت اهمیت دارد که داستان این اسطوره در طراحی قالی مد نظر طراحان قرار گرفته است. در نبرد مهر با گاو نر، مهر پس از آنکه گاو نر را می‌گیرد او را به غار برده و می‌کشد. کشتن گاو نموداری از آفرینش است زیرا مرگ او زندگی بخش است و از تن گاو قربانی شده زندگی آشکار می‌شود. یعنی در اینجا ایزد مهر با عمل قربانی گاو، حیات سودمند و زاینده را بر زمین می‌گسترد و پس از این ماجرا نخستین زن و مرد برای زندگی به روی زمین برانگیخته شدند و میترا آموزگار این نسل شد و اهریمن برای نابودی این نسل بیماری و مرگ را بین آنها فرستاد.
ولی هر بار میترا به مدد درایت خود مانع از انجام مقاصد پلید اهریمن گشت. تا سرانجام پس از برقراری حیات مجدد بر زمین، رسالت میترا پایان پذیرفته و به آسمان برین عروج کرده است. حتی پیروان میترا در ضیافتی این شام آخر را جشن می‌گرفتند.

منبع: شماره ۱۸ مجله کهن

————————————————————————————

این مطلب را نیز بخوانید
پیشنهاد سردبیر : الیاف مصنوعی یا الیاف بشر ساخت چیست ؟ 

————————————————————————————
تحریریه مجله نساجی کهن
ارسال مقالات و ترجمه جهت انتشار در سایت : info@kohanjournal.com