شناخت نقش مایه بته ای ؛ بوته در دوره های گوناگون
دانلود نسخه دیجیتال مجله کهن
شناخت نقش مایه بته ای
تهیه و تنظیم : یاسر امین محبوب
بوته در دوره های گوناگون :
خانم سمانه کاکاوند دوره های تحول و تطور را چنین تقسیم بندی می کند : « بته ای که از هزاره هشتم قمری تا دوره هخامنشی در هنرها بکار برده می شد ، بیشتر بته بادامی بود که تعداد کمی از آنها خمیده هستند . از نمونه های یافته شده شاید اولین بته در تاریخ هنر ایران است ، نمونه ای یافت شده در پیکره تراشی های آشوری – عیلامی متعلق به ۳۰۰۰ قبل از میلاد و گلدانی را می بینیم که دو عدد برگ بته مانند از آن آویزان است . متن بته ها ساده و عاری از هر گونه تزیین هستند . نقش برجسته مذکور هم اکنون در موزه بغداد است . سیر تحول و تطور سرو به صورت نگاره بته ای بسیار طولانی و پر پیچ و خم که قابل تفکیک به مراحل قبل از اسلام و بعد از اسلام است . وجه تمایزمرحله یکم در منزلت خاص سرو بوده ، بعنوان درخت مقدس و یک مظهر رمزی مذهبی و نشانی از خرمی و همیشه بهاری و مردانگی که سرآغاز آن هنر عیلامی – آشوری و سرانجام آن هنر هخامنشی است. اما در ادوار بعد از اسلام مفهوم مقدس خود را از دست داده و صرف یک نقش سنتی در هنرها بکار می رود .
هخامنشی : بروی حجاریها ، جامهای طلایی ، وسایل رزم و زینت آلات می توان دید که بته ها در این دوره کم کم خمیده می شوند .
ساسانیان : در این دوره تنوع آثار را می توان در ظروف نقره ای و طلایی ، انواع بافته ها ، معماری ، گچبری و زیورآلات می توان دید . در این دوره در زمینه نقوش بته جقه ای بیشتر از فرم بته های دیگر استفاده شده و تنوع فرم بسیار است . فرم بادامی سرو – کاج خرمی و…
قابل توجه است که حتی علامت مخصوص ساسانیان نیز بر طبق نظر برخی مورخان و محققان از فرم بته گرفته شده است و بیشتر توجه هنرمندان این دوره استفاده از فرم بته گرفته شده و بیشتر توجه هنرمندان این دوره استفاده از جقه در طراحی اشکال دیگر است مانند بال و پر پرندگان و ایجاد ترنج از ترکیبات بته جقه ای در حجاریهای طاق بستان در دوره ساسانی – حدود ۶۰۰ میلادی در اطراف نقش یک سیمرغ تزیینی مشاهده می گردد که بسیار شبیه به طرح بته جقه یا همان سرو که تارکش را باد خم کرده است وجود دارد . قابل ذکر است که این نقوش بروی جامه شاه که سوار بر اسب است نیز نقش گردیده بنابراین نقش بروی پارچه های این دوره هم استفاده می شده است . و همینطور در طرح آنتی نوئه قوچ ( قرن ۶و ۷ م ) از گورستان زیر زمینی آنتی نوئه در مصر دو قطعه بافته بدست آمده است که نقوش برگ مانندی شبیه به بته جقه اطراف این قوچ نمایان است .
در دوره ساسانی نقش بته تلفیق با طرح جانوران است .
سقوط ساسانی و ظهور اسلام : از این دوره به بعد بته مفهوم اصلی خود را از دست می دهد.
در مورد پیشینه تاریخ بته در هنر مردم ایران نوشته اند که از زمان خلفای عباسی این نقش خصوصا در طرحهای قالی مورد استفاده قرار گرفته است . پس از اسلام سرو به نگاره های زینتی بدل می شود و همچنان از ماهیت و بار مذهبی خود تن رها می کند .
از قالب اصلی و طبیعی خود بیرون آمده و به صورت بسیار ساده که تنها با دو خط منحنی پیوسته که رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده می گردد ، ترسیم می شود ، اینجاست که نطفه بته جقه بسته می شود .
نقش بته بروی سفالینه های قرن ۵ هجری کاشان ، گرگان ، نیشابور ، ساوه و ری رواج داشته است.
متاسفانه از سده ۶تا۸ هجری اثری از بته جقه نیست که مراحل تکوینی تطور و تبدیل سرو و یا گیاه دیگری به صورت بته را بررسی کرد .
صفویه : نمونه های منسوج این عهد همچون قطعاتی از پارچه زری سده ۱۱ از لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردیسی سرو به بته و تبدیل شدن آن به شکل دیگر اهمیت به سزا دارد . از این دوره به بعد کم کم درخت سرو بیش از پیش تحلیل رفته وتنها قالب تهی شده آن بر جامانده و در کنار آن بته منقش در کار ظاهر شدن است و این حالتی است که در آن همه انواع نقشمایه بته ای پشت هم می آیند .
بر روی قالبهای مقبره شاه عباس دوم ( یعنی نیمه اول قرن ۱۱ ) نقش سرو را می بینیم . در این دوره بته ها تزئینات ریزی دارند و مزین نقوش ختایی هستند .
افشار و زند : در این دوره به علت نا بسامانیها آثار کمی بر جای مانده و تنها بروی تعدادی از قالیها ، پوشش زیرین اسب و خورجینها و آویزهای بدست آمده طرح بته آنها استفاده شده است .
قاجاریه : بته های این دوره بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد و اثر رابطه متقابل سرو و نگاره معروف به بته جقه را نمایان می سازد .
این سرو در ابتدا بصورتی بوده که باغی را در خود جای داده است و حالت درونی – بیرونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و به صورت بته جقه ای در آمده است .
پهلوی تا انقلاب معاصر : در این دوره به علت شکاف عمیقی که میان طرحهای سنتی و هنرمندان معاصر افتاد ،دیگر چون گذشته نقشمایه های جاوید و سنتی را نداشتیم . اما برخی هنرمندان بومی وابستگی عمیقی از نظر فرهنگی و اقتصادی به هنرهای جاوید و سنتی داشتند و سبک و هنر خود را در این دوره متلاطم حفظ کردند .۱۰ »
شناخت نقش مایه بته ای :: دکتر سیروس پرهام دوره های تحول و تطور بته را چنین تقسیم بندی می کند : « مرحله نخستین که سرآغاز آن در تمدن آشوری و عیلامی و سرانجام آن در هنر هخامنشی است ، درخت سرو در هیأت اصلی و طبیعی خود در هنرها ظاهر می شود و حالت زیور و نگاره ی زیستی ندارد وتنها تفاوت بارز آن با سرو واقعی در شیوه ی « نگارگری» مقطعی است که برش عمودی درخت سرو را با ساقه های افقی مجسم می سازد . به حکم همین منزلت مذهبی است که در سنگ نگاره های تخت جمشید سرو نه همان بسیار فراوان که یگانه درخت است و تراش آن در نهایت دقت و ظرافت و با ریزه کاریهای کم نظیر که تنها زلفهای پر چین و شکن پیکر کنده ی آدمها با آن برابری می کند .
در هنر پارتی و ساسانی سرو دیگر یگانه درخت مقدس نیست و رفته رفته جای خود را به درختان دیگر می دهد و تقریبا پیکره اش محو می شود ، هرچند که به حکم فراوانی نگاره های سروی در قالیبافی ایل بختیاری و طوایفی از لرهای فارس – علی رغم از میان رفتن دستبافتهای سری عهد باستان – منزلت آن همچنان مستدام و برقرارمی ماند . لیکن این منزلت دیگر ، بار مذهبی و حتی رمزی ندارد و صرفا مداومت یک نقشمایه ی سنتی است و حتی در ادامه ی حیات درخت سرو در بقاع و زیارتگاهها و قدمگاه های عصر اسلامی ، تداعی کننده ی مفهوم مذهبی سرو پیشینیان نیست. آغاز دومین مرحله ی تطور سرو همزمان با نفوذ تمدن اسلامی و به تبع آن جدا شدن سرو از ریشه های باستانی است .
پس از اسلام است که سرو به نگاره ای تزیینی مبدل می شود و همچنانکه از ماهیت و بار مذهبی خود تن رها می کند از قالب اصلی و طبیعی خود نیز به تدریج بیرون می آید . در این مرحله از تحول ، سرو یا به صورت ساده ای در می آید که تنها با دو خط منحنی پیوسته بهم تصویر می شود و رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده می گردد و این جا است که نطفه ی بته جقه ای بسته می شود ، و یا شاخه هایش تبدیل به نقش و نگارهایی می شود که جزو طبیعت سرو نیست و نقشمایه بیش از پیش از صورت طبیعی خود دورتر و به یک نگاره ی زینتی نزدیکتر می گردد .
عجیب است که این شگفت ترین مرحله تطور سرو بیشتر در سفالینه های سده های سوم تا هفتم هجری کاشان و گرگان و ری و نیشابور مشهود است و در دیگر هنرها تقریبا اثری از آن نیست . کهنترین نمونه ی سرو خمیده از باد متعلق به سده ی پنجم هجری است ، کنده شده بر آبخوری آبگینه ای از نیشابور . به حکم آنکه تارک خمیده ی سروهای این جام آبگینه دو شاخه است مسلما نباید نخستین نمونه ی سرو خمیده تلقی شود ، چون دو شاخه شدن تارک سرو ، شیوه ی تزیینی تکامل یافته ای است که از پی مرحله ای می آید که سر سرو در یک خط منحنی ساده شده باشد . بنابراین یقین باید کرد که قرنها پیش از آن سرو خمیده شده ولی نمونه های آن از میان رفته و یا همچنان در دل خاک نهفته است کما این که مرحله ی بعدی سرو خمیده ، که همان بته جقه ای ساده باشد ، سفالینه های سده ی سوم و چهارم هجری را مزین ساخته ، مانند کاسه ی لعابداری نقش بسته که از سده سوم و چهارم باقی مانده است . از سده ی ششم به بعد که نگاره های سرو – بته و سرو منقش از صورتهای ساده ی نخستین بیرون می آید .
شناخت نقش مایه بته ای :: بته جقه شکل شیوه یافته ی کامل نهایی خود را می یابد و ریزه کاریهای نگارگری ، پیکره ی سرو را چندان می آراید که تشخیص سرو بودن نقشمایه دشوار می شود و از آن جز قالب مخروطی شکل چیزی به سرو نمی ماند . با این همه ،تکوین نقشمایه ی بته ای و یا پر شدن بطن سرو از نقش و نگاره های گوناگون هیچیک مانع از آن نمی گردد که همان صورتهای نخستین تقریبا ساده و نزدیک به طبیعت به حیات خود ادامه دهد . از میان انبوه نمونه های منسوج عصر صفوی ، دو قطعه پارچه زری سده ی یازدهم از لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردسی سرو ، و بته تبدیل شدن آن اهمیت بسزا دارد . نقش بته ای نیز مانند نقش ماهی درهم در ابتدا طرح سرتاسری بوده و بدون استفاده از ترنج و لچک و با قرار دادن بته ها در ردیف های افقی یا مایل موازی بافته می شده است . پس از چندی شگرد رنگ آمیزی متنوع بته ها ،برانگیزنده بافندگان نوآورشده و شیوه قرار دادن نقشمایه ی تکراری در ردیف های مایل ، تاثیر این شگرد را دو چندان ساخت و این سر آغاز عصر طلایی نقش بته ای بود . در تلاش تنوع بیشتر از اواخر قرن سیزدهم ، اندک اندک لچکهای بسیار کوچک با احتیاط تمام به میان آمد . با رشد تدریجی لچکها ،رفته رفته ترنج هم جای خود را باز کرد و این آغاز انحطاط بود . نقش بته ای هنگامی به اوج رسید که غنای رنگ و طراوت رنگ آمیزی ، حرکت را بر مداومت و سیلان طرح افزود . در این مرحله نقشمایه ی بته ای تا بی نهایت قابل امتداد بود . »۱۱
خانم آذر واقفی در مورد پیشینه تاریخی بوته می نویسد : « به شهادت تاریخ این نقش توسط ایرانیان به هند برده شد و توسط پارسیان هند در هند و سپس کشمیر به شکلی هنرمندانه در بافت شال و پارچه های مرغوب مورد استفاده قرار می گرفت و بتدریج به واسطه ی تقلید پادشاهان عثمانی از نوع پوشش پادشاهان ایرانی به دربار عثمانی ها نیز راه یافت .۱۲ »
خانم دادگر درباره نقش بوته می گوید : «نقش کشمیری : نام ضحیح این نقش قالی «بته ای» است این نقش تا قرن ۱۸ میلادی روی ترقه و تپه استفاده می شد و از آن پس تا آمدن تاجران فرنگی به ایران خواسته های آنان در کار بافندگان کرمانی اثر گذاشت و نقش تبه بر فرش نشست . وی اضافه کرد ، این نقش به خاطر تقدسی که نزد ایرانیان دارد در بافته هایی که زیر پا قرار می گیرد استفاده نمی شد .۱۳»
در فرشنامه ایران انواع بوته و تعاریف هر کدام به این شرح است :
« بته فرد : در برابر بته جمع : بته ای که جدا از بته دیگر نقش شده باشد .
بته جمع : در برابر بته فرد : بته ای که در کنار بته دیگر نقش شده باشد .
بته های دو قلو : دو بته که از پایه به هم چسبیده هستند .
بته های بر هم سوار : در این طرح ، یکی از بته ها در بخشی از پیکر خود ، به گونه ای بر روی بته دیگر نقش شده است که به نظر می رسد هر دو ، دارای یک پایه هستند .
بته های مادر بچه : نقش دو بته ، یکی بزرگ و دیگری کوچک که بته کوچک در کنار و یا در درون بته بزرگ قرار می گیرد . اساس این طرح بته های مادربچه ، همین نگاره هاست .
بته مادر بچه های دو قلو : در این نقش یک بته بزرگ دیده می شود و دو بته کوچک و چسبیده به هم ، همچون دو کودک دو قلو ، و بته بزرگ – بته مادر – از میان دوقلو ها سر به در آورده است .
بته قهر و آشتی : بته ها در قالی به طور معمول به صورتی نقش می کنند که جدا و در کنار هم در ردیف قرار گرفته و سرشان در یک سو باشد . گاهی برخلاف این شیوه هر دو ردیف را در جهتی مخالف هم نقش می کنند . بته هایی که به این ترتیب نقش می شود بته های قهر و آشتی نام دارند .
بته جقه : نقشی « تجریدی» که مانند سروی سر خم کرده است . درخت سرو در ایران باستان مقدس شمرده می شده است بته جقه ایرانی به بته کشمیری و بته ترمه معروف شد . در تصویرهای بازمانده از زمان « صفوی » تاج پادشاهان و نیمتاج بانوان با نقشهای بته جقه جواهرنشان آرایش شده است .
بته هشت گلی : به بته جقه در همدان ، بته هشت گلی گفته می شود .
کج بته : بته جقه های جفت ( بته جقه ) که از پایه به هم نزدیک و از سر از هم دور و به طور کج قرار گرفته باشند . در طرح کج بته ، نگاره ها از همین گونه اند .
بته جقه برگی : نگاره بته جقه که در شکل کلی خود مانند برگ باشد . طرح بته جقه برگی نیز بر اسا س همین نگاره هاست .
بته کشمیری : بته جقه ای که مانند دو بته کوچک و بزرگ کنار هم نقش شود به صورتی که بته کوچک از کنار « بته بزرگ » سر در آورده باشد . نگاره های بته کشمیری را در طرحهای قالی (وشال) به طور معمول جدا از هم و یا در کنار هم به صورت درهم یا منظم و در ردیف اریب و یکطرفه نقش می کنند و بین بته ها را با نقش شکوفه ها آرایش می دهند .
بته جقه شاهی : بته جقه ای که مانند برگهای پهن ، دندانه دار است . به این نگاره ، جقه شاهی نیز می گویند .
بته گلابی : به بته میری که آن را شبیه گلابی (وبادام ) نیز می دانند گفته می شود .
بته شال : بته ای که نگاره آن ، تقریبا مانند مثلث است .
بته ترمه : بته ای هم شکل با بته های «کاج» مانند میری ( بته میری) و خرقه ای ( بته خرقه ای) ولی در قیاس با آنها از گونه متوسط . همین بته ها ست که زمانی در شالهای معروف به شال ترمه نقش می شده است . قالیبافی کرمان که زمانی در برابر شالبافی اعتباری نداشت پس از نزول این هنر ، میراث نقش و نگار « ترمه دوزی » را به کار گرفت و به آن زندگی تازه داد . بته ترمه به صورتهای ساده ، دوقلو و سه قلو بافته می شود .
بته خرقه ای : بته ای کاج مانند ولی از گونه بزرگ آن . این گونه بته به دلیل بزرگی شکل خود ، بته خرقه نامیده می شود . برای تزیین درون بته خرقه ، شاخه هایی پر گل به کار می برند . این بته ، با بته های میری ( بته میر) و ترمه ای ( بته ترمه ) همشکل است .
بته میر : بته ترمه هایی به شکل کاج مانند بته های ترمه ای (بته ترمه) و خرقه ای ( بته خرقه ای) ولی از گونه کوچک آن . این گونه بته را چون زمانی در نقش قالیهایی که در «سربند» بافته می شده و به نام « قالی میر» معروف بوده است ، به کار می برده اند ، بته میر می نامند .
بته سرابندی : اسم دیگر بته میری . « سرابندی» که نامی در بافت فالی است در مغرب زمین به نگاره بته میری گفته می شود که در بافت « سرابندی » به کار می رود .
بته قبادخانی : بته ای که برخلاف بته های دیگر ،شکلی تقریبا گرد دارد . نقش اینگونه بته بیشتر در کرمان معمول است .
بته شاخ گوزن : در این طرح ، تنها ویژگی نگاره ، در سر بته است که با پیچ و خمهایی همچون شاخ گوزن نقش می شود .
هشت بته کردستانی : از نقشهایی که در قالیهای کردی به کار می رود : قالی چهار گوش که به دور آن چهار جفت بته قرینه هم و در میان هر دو جفت بته ، قابی دیگر نقش شده است . به نگاره هشت بته ، بته کردستانی نیز می گویند و همین نگاره هاست که در متن فرش به ردیف هم ، تکرار می شود و طرح هشت بته یا طرح بته ای کردستانی راتشکیل می دهد .
بته بولوردی : ترکیبی از خطهای راست و کمانی که نگاره ای مانند یک لوزی در میان و دو لوزی در کنارش به وجود آورده است که در میان پیکره ای جا دارد که در کل ، نقشی همچون بته می نماید . نگاره لوزی در قالیبافی بولوردی ،کاربرد فراوان دارد .
بته تاکی : از نگاره های قالیبافی « بولوردی » وهمچنین ایل قشقایی و برخی دیگر از کانونهای بافندگی « جنوب » ایران . این نقش در کل مانند داربست درخت انگور ، آلاچیق پرگل و درختان پیچان است . بته تاکی در بولوردی ،ویژه قالیچه هایی است که بیش از دو ذرع مساحت دارد ۱۴. »
در جایی دیگر از همین کتاب در مورد انواع بته چنین نیز نوشته شده است :
« بته جقه : [botte jegge]
نقشه ای با نگاره های بته جقه که یاد آور « سوزن دوزی » است . سوزن ( در کرمان : پته patte – دوزی یا سلسله دوزی) همان طرحی است که بر اساس آن« شال ترمه » بافته می شده با این تفاوت که در « پته دوزی » نگاره ها ظریفتر است ولی در ترمه بافی از جنس نفیس تر .
مروارید (morvarid) بته جقه
بته لچک ترنج (botte – ye Lachak torang)
نقشه ای پر کار و معمول در کرمان : ترکیبی از نقش و نگار بته جقه ها ، لچک ترنج ، قاب ، اسلیمی و ختایی ، برگ و گلهای شاه عباسی و گلهای ترکیب شده از نگاره بته ها به این گونه نقش بندی « سبک کرمانی طرح بته لچک ترنج » نیز می گویند که از هنر سنتی پته دوزی کرمان که بر اساس ترکیب بته هاست اثر گرفته است .
بته میر شکسته : نقشی شکسته از بته میر بته میر
بته با زمینه الوان : طرح بته که در آن ، زمینه یکی یا ردیفی از نگاره ها به رنگی ویژه باشد . این گونه نقشه از جمله طرحهای محرمات به شمار می رود .
طرح بته ای کردستان طرح هشت بته » ۱۵
در کتاب آشنایی طراحی قالی ایران نیزهمان تعاریفی که در کتاب فرشنامه ایران آمده ذکر شده است .
در کتاب سیری در هنر قالی بافی ایران معروفترین طرحهای بته ای را چنین معرفی کرده است : « بته جقه یا بته مادر بچه – بته ترمه ای – بته سر آبندی – بته قلمکار اصفهانی – بته کردستانی یا هشت پر . »۱۶ کتاب فرش ایران نیز دقیقا همین اسامی را ذکر کرده است .
در سایتی به نام Persian andicarfts به تقسیم بندی جدیدی بر می خوریم :
« جقه خرقه ای : از طرحهای بته ای بسیار زیبا که در سنندج معروف به جقه چارکی است این نقش معمولا در قالی های با ابعاد بزرگ بافته می شود حد فاصل جقه های بزرگ ، جقه های کوچک و گلهای ساده که بسیار ماهرانه بافته می شود .
جقه ۳ گره ای : برای قالی های با ابعاد ۲ در ۳ متر مربع مناسب و منظور از ۳ گره اندازه طول جقه است . هر گره ۷.۵ سانتی متر است . در فاصله جقه ها بندها ی ساده و گلهای کوچک قرار می گیرد و نیز داخل جقه ها اشکال مختلفی کار می شود . جقه زمردی : همان جقه سه گره ای . با این تفاوت که نوار سبز رنگی دور تا دور شکل جقه قرار می گیرد و دایره های کوچکی در فواصل منظم بر روی این نوار قرار می گیرد و این حالت دایره های زیبا ی خاصی به فرم جقه دارد و آن را خوشرنگ می کند .
جقه دو گره : این طرح به ۲ گونه بافته می شود . در جقه های دو گره ای بر حسب سلیقه بافندگان عرض جقه تغییر می کند و لی طول آن به ندرت تا cm ۲ تغییر می کند .
جقه ریز : این جقه بخصوص در اندازه پشتی بوده و در اندازه دیگری کار نمی شود و حالت خاص خود را دارد و قسمت داخل جقه ها گل سرخ کار می شود .
جقه توپی : این طرح به وسیله ترکیب کردن ۸ عدد جقه دو گره ای با یکدیگر بوجود می آید و قاعده جقه ها به واسطه ی یک لوزی به هم وصل شدند و در نهایت به شکل یک دایره می رسند و به این دلیل آن را جقه توپی می گویند این نقش در اندازه مختلف بافته شده ولی در قالی های ۲ گره ای جلوه خاصی دارد . »۱۷
همچنین در سایت boteh.blogfa نیز چند نوع بته را نام برده : « بته جقه – بته شاخ گوزن – بته ترمه – بته سرابندک – بته خرقه ای – بته قلمکار اصفهان – هشت گل – بته کردستانی یا هشت بته – بته میر شکسته – بته لچک ترنج – بته سنندج – بته افشاری – بته بازوبندک – بته بادامی . »۱۸
در کتاب طراحان بزرگ فرش ایران نیز دقیقا همین تقسیم بندی به چشم می خورد .
بته مناطق :
کتاب فرشنامه ایران بته هر منطقه را چنین نام برده است :
« کاشان : بته ترمه ای
قالی میر : بته ترمه ، بته میری
بیرجند : بته جقه
قم : بته ترمه
کرمان : بته جقه
سرابند : بته میری
همدان : بته ترمه ،بته بازوبندی
سنندج : بته شال کشمیری ،بته شکسته »۱۹
در کتاب پژوهشی در فرش چند نوع بته برای مناطق مختلف نام برده شده که بدین قرار است:
بیرجند : طرح بته امیری ( نام دیگری است برای طرح
بته جقه ای در بیرجند ) از طرحهای اصیل و قدیمی منطقه بیرجند است . »۲۰
« سرابند (اراک) : نقش بته میری که نوع اصیل آن در روستای مالمیر واقع در شهرستان سربند بافته می شد . »۲۱
« سنندج : جقه چارکی – جقه هشت پر – جقه چهار پر»۲۲
در مقاله ای از خبرگزاری میراث فرهنگی در مورد کاربرد بوتخ در مناطق مختلف ایران چنین نوشته شده است که : « در منطقه «سرابند» نقش بته از قرن ۱۲ ه. ق رایج شد و به صورت یک نقش سراسری با بافتی درشت روی زمینه لاکی ،شیری با سرمه ای بافته می شود . و در کرمان نقش بته توسط اساتید معروف و ماهر با جزئیات و ریزه کاری های فراوان طراحی می شود . در این منطقه گاه بته در میان دریایی از بته های دیگر و یا به صورت بته خرقه ای و ترمه ای با طرح سراسری دیده می شود .
در منطقه غرب کشورو سنندج نیز نقش بته رایج است . به ویژه طرح « هشت گل » که هشت بته به صورت شعاعی به دور یک گل مرکزی قرار گرفته است و تکرار آن تمام زمینه را پر می کند .
در بیجار کردستان ،این نقش بیشتر به شکل میوه کاج در انتهای شاخه درخت یا به صورت نقوش فرعی در کنار نقش های اصیلی دیده می شود .
در زنجان گاهی قالی هایی با طرح های همه از نقش بته بیجار ، بافته می شود که به توجه به جنس و بافت درشت آن به راحتی قابل تشخیص است .
در نواحی فراوانی از ساروق ( استان مرکزی ) و ملایر نیز نقش بته بافته می شود . در اصفهان و همدان این طرح به صورت یک نقش ثانوی با تصاویر خاص منطقه دیده می شود .
عشایر جنوب ایران و استان فارس نیز نقش بته در بافته های خود به صورت ساده یا گلدار بخصوص نقش معروف به « قبادخانی » را به صورت سرتاسری با رنگهای بدیع همراه با نقوش ستاره ای شکل به کار می برند .
عشایر بختیاری طرح قاب قابی یا باغی از بته را در حالی در بافته های خود استفاده می کنند که دو پشت به هم در حالتی گردان و هندسی دیده می شود .
در قالی های بادکوبه آذربایجان شوروی و در منطقه قفقاز نیز این نقش ها رواج دارد و شعله های آتش چاه های نفت منطقه را تداعی می کند .»۲۳
فصل چهارم :
نقش بوته علاوه بر فرم زیبا و کاربرد فراوان آن در صنایع دستی بالاخص فرش بافی دارای پیشینه تاریخی بسیار طولانی می باشد که محققین آن از دوره آشوری و عیلامی تخمین زده اند . همانطور که در فصل سوم این پژوهش مشاهده کردیم در مورد اینکه نماد چیست یا اینگه تجرید یافته کدام عنصر طبیعی می باشد نظرات متعددی ذکر شد . که هر کدام در جای خود دارای استدلال بوده و از نظر خود پژوهشگر درست است .
من پس از مطالعات طولانی و بررسی نظریات پژوهشگران دیگر در باب این مسئله به نتایجی زسیده ام هر چند که ممکن است قطعا درست نباشد چون هیچ کس نمی تواند نظر قاطعی در این مورد بیان کند اما حدس قریب به یقین من این است که نقش بوته می تواند همان درخت سروی باشد که زرتشت در کاشمر کاشت و بعد از زرتشت کمر این سرو خم شد و بوته تجرید یافته همین سرو است .
شاید مهمترین دلیل من در مورد این صحبت : ۱. تکرار شدن این مسئله در اکثر پژوهش ها،
۲. اصالت تاریخی نقش بوته باشد .
نظر تمامی اساتید محترم در جای خود دارای استدلال های بسیار دقیق و فلسفی می باشد اما من فکر می کنم در این تحقیق فرضیه ی خود را می توانم تا حدودی به اثبات برسانم که شاید اصلی ترین منشا نقش بوته همان درخت سرو زرتشت باشد .
امید است آشنا شدن با این نقش اصیل ایرانی ما در سود جستن و بکار بردن بیشتر این نقش در صنایع دستی تشویق کند و با استفاده مستمر از کلیه نقوش ایرانی آنها را همچنان زنده نگه داشته و به دست فراموشی نسپاریم . تمام این نقوش جزوی از هویت ایرانی ما هستند پس بیاییم هویت خود را مستدام نگه داریم .
منابع و مآخذ :
۱. مجله ترنج ، سمانه کاکاوند .
۲. سایت خبرگزاری میراث فرهنگی نوشته سارا امت علی
۳. سیری در هنر قالیبافی ایران . تالیف محمد جواد نصیری
۴. فرهنگ جامع فرش یادواره دانشنامه ایران – تالیف محمد جواد نصیری
۵. جلد اول کتاب دستبافتها عشایری و روستایی ، تالیف دکتر سیروس پرهام
۶. کتاب فرشنامه ایران . تالیف دکتر حسن آذرپاد – فضل الله حشمتی
۷. مجله همشهری . نوشته آذر واقفی
۸. پژوهشی در فرش – تورج ژوله
۹. طراحان بزرگ ایران – شیرین صور اسرافیل
۱۰. قالی ایران – شیرین صور اسرافیل
۱۱. مجله پارسه – دستهای ماندگار – نوشته مینا ابراهیمی
۱۲. سایت wwwchn.ir نوشته دادگر
۱۳. سایت www.persianandi carfts.com
۱۴. www. Boteh . blog fa . com
۱۵.قالی ترکمن – علی حصوری – انتشارات فرهنگیان
۱۶. قالی و قالیچه های ایران – انتشارات ارشاد اسلامی – نویسنده اریک اشنبرنر .
پی نوشت :
۱۰ مجله ترنج – نوشته سمانه کاکاوند .
۱۱ جلد اول کتاب دستبافتهای عشایری روستایی فارس – تالیف دکتر سیروس پرهام . صفحه ۳۴
۱۲ مجله همشهری – آذر واقفی .
۱۳ سایت www.chn.ir . داد گر .
۱۴ فرشنامه ایران . تالیف دکتر حسن آذر پاد فضل الله حشمتی رضوی ، صفحه ۱۲۸.
۱۵ همان کتاب صفحه ۱۰۱.
۱۶ سیری در هنر قالی بافی ایران . تالیف محمد جواد نصیری . صفحه ۷۴.
۱۷ www.persianandicarfts.com
۱۸ www.boteh.blogfa.com
۱۹ . فرشنامه ایران ، تالیف دکتر حسن آذز پاد ؛ فضل الله هشمتی . صفحه ۲۶۰
۲۰ پژوهشی در فرش . تورج ژوله . صفحه ۱۷۰
۲۱ همان کتاب . تورج ژوله . صفحه ۱۹۱
۲۲ همان کتاب . تورج ژوله . صفجه ۱۹۵
۲۳ . خبرگزاری میراث فرهنگی . تالیف سارا امت علی
منبع : شماره ۲۴ مجله کهن
تلفن اشتراک : ۷۷۲۴۵۷۸۰-۰۲۱
تحریریه مجله نساجی کهن
ارسال مقالات و ترجه جهت انتشار در سایت : info@kohanjournal.com
جهت دریافت آخرین خبرها و به روز ترین نمایشگاه های نساجی و فرش ماشینی ایران و جهان در فرم زیر ثبت نام کنید
