تاریخچه رنگرزی در جهان‎

تاریخچه رنگرزی در جهان‎ :: رنگرزی علمی است که طی آن‎ ‎ماده رنگی در شرایط معینی از درجه حرارت و زمان، بر الیاف و یا کالای منسوج از نوع‎ ‎معینی اثر می گذارد و آن را رنگ می کند. در صنعت نساجی که رنگرزی فرش را نیز شامل‎ ‎می شود رنگ به طور اعم، به کلیه مواد طبیعی و یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف و‎ ‎یا منسوجات را دارند اطلاق می شود‎.

تاریخچه رنگرزی در جهان‎:

‎قدیمیترین‎ ‎آثار یافت شده رنگی به قدمتی در حدود ۱۵۰ الی ۲۰۰ هزار سال پیش می رسد. در هزاره‎ ‎سوم پیش از میلاد در مقبره “خنوم هوتب”(در بنی حسن) از سلسله دوازدهم خاندان مصر،‎ ‎سفالها و نقاشیهای رنگی باقی مانده، ردیفی از زنان را که احتمالا مربوط به گروهی از‎ ‎قبایل اند نشان می دهد. این افراد لباس هایی با راه های کاملا مشخص و رنگین و‎ ‎احتمالا پشمی پوشیده اند. از پاپیروس های باقی مانده از دوران سلسله های نوزدهم و‎ ‎هیجدهم که دوران طلایی حکومت فراعنه در مصر است بقایای چندین کارگاه رنگرزی و پاتیل‎ ‎های مخصوص رنگ یافت شده است، و دستور رنگرزی با گیاهی نظیر “زعفران، زردچوبه، رنگ‎ ‎وَسمه” و همچنین رنگ های “قرمز دانه” و “روناس” و “بقم سرخ” و ریشه گیاهی بنام‎ “‎الکانت”، برای رنگ قرمز داده شده است. از ترکیباتی نظیر “سولفات آهن”، “زاج سفید‎” ‎و “رنگ آهن” به عنوان دندانه، و سرکه و آبغوره بعنوان اسید کمکی یاد شده‎ ‎است‎.
‎اولین چرخ ریسندگی مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد را که در غرب ایران کشف‎ ‎شده و مربوط به دوره تمدن ایلامی هاست، آغاز ریسندگی می دانند که بی تردید در این‎ ‎مناطق تولید پارچه و استفاده از رنگ باید قدمتی کهن داشته باشد‎.

‎رنگ قرمز‎ ‎ارغوانی در ۱۶۰۰ سال پیش از میلاد در جزیره “کرت” کشف شد و تمدن دریایی فنیقیه از‎ ‎تجارت این رنگ که از غده ای در کنار مجرای تنفسی حلزون دریایی بدست می آمد، سود‎ ‎فراوانی بدست می آورد. این رنگ در ایران و یونان قدیم کاربرد داشت و شنل های‎ ‎ارغوانی سرداران هخامنشی شهرت جهانی داشت‎

‎تاریخچه استفاده از رنگ در‎ ‎ایران‎:
‎به استناد آثار باستانی و اشیاء بدست آمده از حفاریهای باستان شناسی در‎ ‎ایران از حدود ۵ تا ۶ هزار سال قبل، سفالینه های منقوش و رنگی، از جمله لیوان سفالی‎ ‎منقوش شوش مربوط به هزاره اول قبل از میلاد که در گالری “نلسون کانزاس سیتی” آمریکا‎ ‎نگه داری می شود وجود این اشیاء مؤید قدمت آشنایی مردم این سرزمین با رنگ و رنگ‎ ‎آمیزی است. از نشانه های دیگر آشنایی ایرانیان با رنگ و رنگ آمیزی می توان به موارد‎ ‎ذیل اشاره کرد‎:
– ‎بهره گیری از زنگار مس در تهیه رنگ فیروزه ای و یا سنگ چخماق و‎ ‎سرب در تهیه رنگ زرد، و وجود اصلاحاتی از قبیل “قرمز ایرانی” و “آبی ایرانی” که در‎ ‎اکثر مقالات و نوشته های مربوط به هنر سفالگری ذکر شده است‎.
‎قدیمیترین ماده‎ ‎رنگزا که هنوز هم در صنعت رنگرزی(اعم از سنتی و جدید) نقش بسزایی دارد، نیل است‏‎. ‎قدمت کشف و استفاده از نیل به حدود چهار هزار سال پیش برمی گردد‎.

‎تاریخچه رنگرزی‎ ‎در ایران‎:
‎خوشبختانه در پرتو دستاوردهای جدید باستان شناسی، و نیز با بررسی آثار‎ ‎مکتوب معلوم شده است که پیش از اسلام جامعه ایران دارای سنت پیشرفته بافت قالی و‏‎ ‎نساجی بوده است. رنگرزی در ایران سابقه دیرینه ای دارد. پیش از اسلام، بخصوص شواهدی‎ ‎همچون اشاره “گزنفون” مورخ یونانی، به کارگاه قالی بافی شاهان هخامنشی در شهر‎ “‎سارد” مربوط به ۴۰۰ سال قبل از میلاد و نوشته هایی درباره قالی ارغوانی رنگ، روی‎ ‎قبر کوروش و کهن ترین اثر دارای گره ایران، که تا بحال نخستین نمونه قالی ایران‎ ‎محسوب شده و توسط پروفسور “رودنگر” در مغولستان در ناحیه ای به نام “پازیریک” کشف‎ ‎شده است، وجود هنر قالی بافی و به تبع آن صنعت رنگرزی را از آغاز تاریخ ایران‎ ‎باستان بصورت هنری ارزنده و تکامل یافته در منطقه قطعی می سازد. در حاشیه فرش‎ ‎پازیریک، نقش تعداد زیادی اسب به چشم می خورد و در بافت آن از رنگهای سبز، آبی،‎ ‎قرمز و زرد استفاده شده است. با بررسی نقوش و همچنین طریقه بافت آن معلوم می شود که‎ ‎دست کم سنت هزار ساله ای لازم است تا چنین فنون پیچیده ای شکل گیرد‎.

‎در دوره‎ ‎ساسانی رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده اند. کشف نمونه هایی از پارچه های‎ ‎دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق و ظرافت و هنر طراحی و رنگرزی بحساب می آید ناشی‎ ‎از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی تردید بافت فرش است که اعتبار آن را به‎ ‎اوج می رساند. از نمونه های فرش ساسانی که متأسفانه با حمله اعراب از میان رفته است‎ ‎ولی ذکر آن در بسیاری از کتب قرون اولیه اسلامی از جمله تاریخ طبری آمده است. فرش‎ ‎بهارستان یا بهارخسرو می باشد که علاوه بر استفاده از سنگها و جواهرات و تزئینات‎ ‎گران بها و بی نظیر، استفاده از رنگ های زیبایی که تمام فصول سال را به نحو حیرت‎ ‎انگیزی در مقابل نگاه بیننده قرار داده است؛ طبری درباره آن می گوید: “بساطی بافتند‎ ‎از دیبا، شصت ارش۱ اندر شصت ارش به زمستان باز کردندی بدان وقت که هیچ جا گل شکفته‎ ‎نبودی و به جهان اندر سبزی نبودی و آن بساط را گرداگرد کنارش همه به “زمرد” و‎ “‎زبرجد” سبز بافته‎…”
‎شیوه ساسانیان در بکارگیری رنگها با شیوه بیزانسی تفاوت‎ ‎داشته و تنها رنگهای بکار رفته یکی است ولی رنگهای ساسانی دارای درخشش کمتر و معتدل‎ ‎تر است و هنرمندانه تر تقسیم شده و با در نظر گرفتن نقش انتخاب شده اند‎.

‎در‎ ‎دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاههای رنگرزی که بصورت صنفی و تولیدی در‎ ‎بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است. در این کارگاهها‎ ‎علاوه بر بافندگان، رنگرزان نیز بطور دائم حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود‎ ‎را در این رنگرزخانه ها بکار می گرفتند. شهرت ایرانیان در رنگسازی و دریافت ارزش‎ ‎رنگ ها بخصوص در زمینه های مربوط به کتاب سازی و مینیاتور نیز به مرزی رسیده بود که‎ ‎با گسترش مکتب هنری برجسته ای نظیر مکتب هرات، ایرانیان بعنوان استادان رنگ شناخته‎ ‎می شدند‎.
‎با شروع حکومت سلاجقه در ایران تمامی فنون و بخصوص نساجی و قالی بافی‎ ‎نیز بخاطر عشایر ترک در سراسر ممالک اسلامی اهمیت فراوان پیدا کرد. یک نمونه از‎ ‎بافته های دوره سلجوقی که در موزه “متروپولیتن” موجود است دارای اشکال توریقی(به‎ ‎معنی برگ دادن درخت) به رنگ پرتغالی و قهوه ای، و قطعه ای دیگر به رنگ سبز و سفید‎ ‎است‎.
‎رنگ های فرش با استفاده از گیاهان و به کمک مهارت استادکاران رنگرز به حد و‎ ‎دامنه ای رسید که بتدریج دیگر هنرها و صنایع دستی را در سایه قرار داد. “روناس‎”‎،‎ “‎نیل”، “اسپرک”، “پوست گردو”، “پوست انار” و “زعفران” و سایر رنگهای گیاهی که از‎ ‎صدها سال پیش بشر شناخته بود بدست هنرمندان رنگرز ایرانی جلوه ای یافت که در هیچ‎ ‎کجای دیگر از جهان تقلید شدنی نبود‎.
‎دوران صفویه اوج ترقی صنایع نساجی و قالی‎ ‎بافی است، و خوشبختانه آثار زیادی از آن زینت بخش موزه های دنیاست که شیوه رنگ‎ ‎آمیزی ملایم و بی نظیر در قطعات بدست آمده به چشم می خورد‎.
‎رنگ های متعددی که در‎ ‎بافت قالی ها بکار رفته است عبارتند از: قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی،‎ ‎که این رنگها تقریبا معادل رنگهایی هستند که امروزه در رنگرزی سنتی ایران از آنها‎ ‎استفاده می شود و نشانه بارز قدمت صنعت رنگرزی در ایران است‎.

‎رنگرزان به کمک‎ ‎خلاقیت خود، ته رنگهایی به وجود می آوردند که با یکدیگر تفاوت جزیی داشتند. مثلا در‎ ‎ترکیب رنگها، بنفش مخلوط با سرخ را برای ساختن رنگی مانند شاه توتی که درخشش شگرفی‎ ‎داشت و یا با مخلوط بیشتری از زرد تند آنها را به رنگ سرخ خرمالویی درمی آوردند‎. ‎صنعت رنگرزی ایران در اواخر دوران صفویه، همزمان با رشد رنگرزی مدرن در اروپا عظمت‎ ‎و درخشندگی خود را تا حدی از دست داد. در دوره پهلوی به سبب استفاده از رنگهای‎ ‎شیمیایی خارجی و پنبه و پشم وارداتی برای تار و پود قالی، اصالت و خودکفایی این هنر‎ ‎و فن آسیب دید به طوری که هنوز نمی توان به راحتی این هنر سنتی را از آفتی که دچارش‎ ‎شده نجات داد‎.

‎تاریخچه رنگرزی در زنجان‎:
‎درخصوص سابقه رنگرزی استان‎ ‎زنجان اطلاعاتی در دست نیست ولی به یقین می توان گفت که رنگرزی الیاف از زمان رواج‎ ‎قالیبافی در استان متداول بوده است و بافندگان قالی با پی بردن به خواص رنگ دهی‎ ‎گیاهان منطقه و رنگرزی الیافی چون پشم و نخ توانستند قالی های نفیس و باارزشی را‎ ‎تولید نمایند با استناد به مدارک موجود اقوام افشار ساکن در این استان علاوه بر‎ ‎تولید بهترین فرشهای ایران رنگرزی الیاف را نیز به عهده داشتند. آنان با استفاده از‎ ‎گیاهان مختلف از جمله روناس، حنا، جاشیر، پوست گردو، پوست انار، پوست پیاز و گیاهان‎ ‎دارای رنگدانه گیاهی دیگر و با بکارگیری انواع فنون و مهارتهای حرفه ای رنگهای‎ ‎متنوع را تهیه می کردند‎.

‎کارگاه رنگرزی و محل داد و ستد الیاف پشمی و نخی‏‎ ‎این اقوام، جنب تیمچه بازار بوده که از بازار زنجان بطرف خیابان کمربندی خیام‎ ‎امتداد داشته است. ولی امروزه به علت رواج رنگهای شیمیایی شیوه رنگرزی سنتی کمرنگ‎ ‎شده است و تعداد اندکی از کارگاههای رنگرزی شیمیایی در کاروانسرای شاطرعلی، حاج‎ ‎شامی بالا و پایین، سرای نهالی و حاج فتح اله مشاهده می گردد. رنگرزان ماهری چون‎: ‎مرحوم ولی قره خانی، مرحوم حاج قربانعلی صباغی، مرحوم عبداله اورنگی و مرحوم حاج‎ ‎احمد، زندگی می کردند که با تلاش، سختکوشی و پشتکار، و با استفاده از گیاهان رنگزا‎ ‎الیاف پشمی و پنبه ای را رنگ آمیزی می کردند و قالی زنجان را غنا می‎ ‎بخشیدند‎.
‎بعلت رکود این صنعت اکثر پیشکسوتان رنگرز استان از این کار کناره گیری‎ ‎کردند و تنها چند نفر هنوز هم به این شغل اهتمام دارند که از جمله: آقای بختیاری،‎ ‎حاج زیداله ندرلو و فرهاد یادگاری می‎ ‎باشند‎.

منابع‎:
– ‎الیاف شناسی،‎ ‎ستاره امیری ۱۳۸۵‏
– رنگهای ایرانی، شیرین صوراسرافیل ۱۳۷۸‏
– موزش هنر‎ ‎قالیبافی، پوراندخت نیرومند ۱۳۷۸‏
– فناوری سنتی رنگرزی تاروپود در کاشان، محمد‎ ‎ابوالفضلی ۱۳۸۳‏
– گزارش و نقش و رنگ قالی استان زنجان ، مریم قاسمی اندرود‎ ۱۳۸۱
– ‎فرایند روشهای رنگرزی الیاف با مواد طبیعی، ویکتوریا جهانشاهی‎ ۱۳۷۵‎

———————————————————————————–

این مطلب را نیز بخوانید
پیشنهاد سردبیر : رونق صنعت فرش ماشینی و پدیده هایپرمارکتهای فرش

————————————————————————————
تحریریه مجله نساجی کهن
ارسال مقالات و ترجمه جهت انتشار در سایت : info@kohanjournal.com