ابریشم بافی سنتی تبریز خاطره شد

درحال حاضر ابریشم بافی آن هم به صورت نیمه صنعتی در روستای اسکندان شهرستان اسکو رواج دارد

نویسنده: سعیده دلال علیپور

جایگاه صنایع دستی را در استان آذربایجان شرقی نمی توان نادیده گرفت ولی برخی از این صنایع به دلیل شرایط و مقتضیات زمانی به مرور زمان به دست فراموشی سپرده شده اند. یکی از این صنایع که در روزگاری نه چندان دور برای خود اسم و رسمی داشته، صنعت ابریشم بافی سنتی است.
ابریشم به دلیل نرمی، لطافت، زیبایی و دوام فوق العاده ای که دارد همواره مورد توجه اعیان و اشراف و حاکمان بوده و به دلیل این ویژگی ها یکی از مهم ترین و گرانبهاترین الیاف نساجی در دنیا به شمار می رود.
به گفته کارشناسان صنایع دستی، تجار تبریزی به علت قرار گرفتن این شهر در مسیر جاده ابریشم این کالای گرانمایه را با قیمت پایین تری از تاجران چینی خریداری کرده و پس از تبدیل آن به پارچه به کشورهای مغرب زمین می فروختند و از این راه سود هنگفتی نصیبشان می شد.

سولماز امیرراشد، کارشناس ارشد صنایع دستی در خصوص علت مورد پسند بودن پارچه های ابریشمی آذربایجان اظهار کرد: دلیل مورد پسند بودن پارچه های آذربایجان بخصوص توسط خارجی ها، بافت خوب آن نبوده، بلکه مهم ترین ویژگی این پارچه ها نقوش به کار رفته در آنها بوده است. این تصاویر، مینیاتورهای قرن شانزدهم آذربایجان را به یاد می آورد. وی افزود: با حملات پی درپی عثمانی ها نه تنها بسیاری از هنرمندان پارچه باف و طراح تبریزی به استانبول کوچانده شدند بلکه کارگاه های هنری نیز دچار پراکندگی شده و هنرمندان به شهرهای دیگر ایران رفتند. در همین راستا، نقوشی که طراحان مکتب دوم تبریز طراحی می کردند و در کارگاه های تبریز بافته می شد به کارگاه های شهرهای یزد و کاشان نیز سفارش داده می شدند و به این علت ما طرح های تبریز را روی بافته های این دو شهر نیز می بینیم.

ورود ابریشم های مصنوعی
رشد جمعیت و به تبع آن افزایش تقاضا برای مصرف پارچه های ابریشمی، تولیدکنندگان را برآن داشت تا محصولات خود را به سمت صنعتی و تولید انبوه سوق دهند و استان آذربایجان شرقی نیز از این امر مستثنی نبود.
میرابوالحسن شجاعی یکی از تولیدکنندگان پارچه های ابریشمی به سبک صنعتی و مکانیزه در این رابطه معتقد است: باتوجه به این که کیفیت تولید پارچه های ابریشمی سنتی پایین تر از تولید صنعتی است لذا به منظور در نظر گرفتن سلیقه مشتری و بازار داخلی و خارجی به سمت تولید مکانیزه روی آوردیم.
این در حالی است که خانم امیر راشد در این خصوص نظر دیگری دارد. وی معتقد است هرچند با افزایش جمعیت، دیگر پارچه بافی سنتی قادر به پاسخگویی نیست، اما کارشناسان به دلیل حفظ سنت ها و هنرهای بومی سعی در احیای پارچه بافی سنتی دارند، چرا که ارزش و قیمت یک قطعه پارچه دستبافت نفیس و زربفت ابریشمی هیچ وقت قابل مقایسه با پارچه ای که در کارخانه تولید شده، نیست.
به گفته کارشناسان این هنر زیبا و نفیس در حال حاضر در استان آذربایجان شرقی به فراموشی سپرده شده و مسوولان و دست اندرکاران مربوطه در این زمینه عکس العملی از خود نشان نمی دهند.
امیرراشد عضو هیات علمی دانشگاه محقق اردبیلی در این خصوص اظهار کرد: متاسفانه در شرایط کنونی هنر و صنعت ابریشم بافی به طور کل در استان آذربایجان شرقی منسوخ شده و مسوولان نیز در این زمینه اقدامات لازم را به عمل نمی آورند. حتی در کتاب ها نیز به پارچه بافی آذربایجان به مختصر اشاره ای بسنده می شود.
شجاعی نیز در این خصوص معتقد است: به دلیل عدم شناخت شهروندان از پارچه های ابریشمی و نیز برخی مسوولان از تولید داخلی، حمایتی از آن صورت نمی گیرد.

وی با بیان این که نخ ابریشم تنها مخصوص بافت قالی های نفیس ابریشمی نیست، اظهار کرد: اکثر تولیدکنندگان پیله ابریشم با این تفکر که پیله ابریشم تنها در تولید قالی ابریشمی کاربرد دارد، لذا با رکود فرش در سال های گذشته به ناچار تغییر شغل دادند، درحالی که اگر از قابلیت نخ ابریشمی برای تولید پارچه ابریشمی اطلاع داشتند به هیچ وجه در کارگاه های تولید پیله ابریشم خود را تخته نمی کردند.این تولیدکننده اسکندانی افزود: این امر باعث شده رفته رفته نخ ایرانی که در مقایسه با نخ های خارجی از کیفیت و استحکام بالایی برخوردار بود از گردونه رقابت خارج شود، اکنون اکثر تولیدکنندگان از نخ های کم کیفیت و ارزان خارجی برای تهیه پارچه های ابریشمی استفاده می کنند.

ابریشم بافی در اسکندان
درحال حاضر تنها روستای اسکندان از توابع شهر اسکو در آذربایجان شرقی به بافت پارچه های ابریشمی آن هم ماشینی و مکانیزه اشتغال دارد و علت این که این صنعت تاکنون هرچند در شرایط بد به حیات خود ادامه داده رابطه آن با هنر چاپ سنتی کلاقه ای یا باتیک است. باتوجه به این که چاپ باتیک روی پارچه ابریشمی انجام می گیرد، لذا یکی از مواد ضروری این هنر محسوب می شود.
امیرراشد در این خصوص می گوید: باتوجه به تقاضای بالای بازار برای استفاده از پارچه های ابریشمی تولیدات کم کیفیت روستای اسکندان، دیگر پاسخگوی این حرفه نیست و کارگاه ها مجبورند ابریشم مورد نیاز خود را از کارخانه های ابریشم بافی باکو و طوس فراهم کنند.
عضو هیات علمی دانشگاه محقق اردبیلی تصریح کرد: با حمایت و برنامه ریزی مسوولان و با راه اندازی صنعت ابریشم بافی می توان در استان اشتغال زایی و درآمدزایی کرد.

به گفته امیرراشد، عمده ترین مشکلات این هنر ـ صنعت دستگاه های بافت ابریشم در منطقه است. این ماشین ها قدرت بافت پارچه ابریشمی خالص به صورت منسجم را ندارد. در نتیجه بافندگان مجبور هستند در پود پارچه از الیاف مصنوعی استفاده کنند؛ بنابراین پارچه ها ۴۰ درصد ابریشم دارند.
تراب محمدی، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز با قبول منسوخ شدن ابریشم بافی سنتی در استان اظهار کرد: به منظور حفظ سنن و ارزش ها و یادگار نیاکان ما، سعی در احیای این هنر داریم و در این راستا هفته گذشته طی جلسه ای قرار شد در راستای حمایت از کسانی که در احیای هنر ابریشم بافی سنتی گام بردارند، وام تعلق بگیرد.

روزنامه جام جم، شماره ۳۲۹۲ به تاریخ ۱۳/۹/۹۰، صفحه ۱۵ (ایران)