تار و پود قالی بر دار بی مهری

نگاهی به مشکلات پیش روی هنر و صنعت فرش دستباف ایرانی (بخش نخست)

نویسنده: صدیقه توانا

هیچ گاه پیش نیامده است تا دستان رنجیده ات را ببینم، اما حاصل تقلای انگشتانت را هزاران بار در نمایشگاه ها و فروشگاه ها دیده ام، بر همین نقش و نگار و زیبایی های گسترده که راه رفتن را آموخته ام، دیده ام بر همین گره های گره گشا و آنجا که بازی های کودکانه ام را گسترده ام و امروز آرزوهای رنگ رنگی ام هم انگار رنگ گلها و نقش قالی های توست چراکه همیشه تازه و شاداب و تنیده ز دل و بافته ز جانت است چون زیبایی و درخشندگی دل پاک و روشنت را پای دار قالی، روی چله ها و توی گره های آن ریخته ای که همیشه زنده است و جاودانه زیبا.
هنر فرش بافی آیینه تمام نمایی از هنر و تمدن اسلامی و ایرانی و میراث گرانقدری است که در شناسنامه ایران جایگاه ویژه ای دارد.

فرش در زمره هنرهای سنتی اصیل است که تبلور عینی فرهنگ مردم این مرز و بوم بوده است. و بسان یکی از شاخص های اصلی هویت نظام فنی و نمادهای ملی تاریخی فرهنگ ایران در سطح جهان مطرح می باشد.
فرش دستباف ایرانی، هنری است دیرآشنا که ظرافت تصویر را با دقت معنا در هم آمیخته و آمیزه ای از تصویر و عمق معنا را به نمایش می گذارد و صنعتی زنده و کارآمد است که با زندگی بسیاری از مردمان این آب و خاک عجین شده است و چشم دولتمردان پس از نفت، خیره به اوست.
فرش هنر و صنعت ملی و ریشه دار همیشه تاریخ ماست و طبیعت اصیل، زیبایی و جاذبه های نیرومند آن و دستان پرتوان خالقان آن که آثار ماندگارشان زینت بخش نمایشگاه ها و گنجینه های جهان است، برای جهانیان ارزشمند و قابل تعظیم است.

نقشه های اصیل و بدیع قالی ایران، طی قرون و اعصار از زندگی و محیط مردم و از فرهنگ و قومیت های این کشور مایه گرفته و بتدریج مسیر تکاملی پیموده است.
بی تردید فرش دستباف نمادی دیرپا و ماندگار از زیبایی، ظرافت و زایندگی تمدن ایران اسلامی است. فرش دستباف آمیزه موزونی از هنر، صنعت و فرهنگ فراگیر و پویاست که در پرتو کوششی مجدانه و تاریخی از سوی طراحان، رنگرزان و بافندگان ایرانی هم اعتباری سترگ را برای این زاد بوم به ارمغان آورده است و هم سهم بسزایی در ارتزاق و اشتغال انبوهی از مردم کشورمان داشته است.
اما متاسفانه این هنر، صنعت زیبا، پویا و بی بدیل، در سال های اخیر به دلیل برخی نابسامانی ها همچون سیاستگذاری و برنامه ریزی ناصحیح، کاستی های قانونی در صادرات و ضعف کارگاه های متمرکز و رواج منفعت طلبی ها و روزمرگی ها و عدم توجه به آموزش اصولی فرشبافی در کشور و واردات بی رویه فرش های ماشینی از نوع چینی، ترک و هندی، مواجه با مخاطرات و آسیب پذیری های گوناگونی شده است، بنابراین ضروری است که این هنر و صنعت که زمانی مخصوص ایرانیان بود دوباره به رونق و جایگاه اصلی خود برگردد و فرش دستباف ایرانی همچون گذشته مایه مباهات و فخر ایران و ایرانی باشد.

فرش فروشان در قرق نقش و نگارهای ماشینی
اگر این روزها گذرتان به میدان هفت تیر یا بازار فرش فروشها افتاده باشد مشاهده می کنید که تمام مغازه ها در قرق فرش های ماشینی از شرکت های مختلف یا فرش ماشینی های چینی، ترک و هندی درآمده است و آن هم با چه آب و تابی با نصب بنرهای بزرگ تبلیغاتی از آنها تعریف می شود و متاسفانه وقتی نیم نگاهی به این طرف بازار، یعنی بورس فروشگاه های فرش دستباف می اندازیم، می بینیم غبار غربت و فراموشی بر نقش و نگار این هنر و صنعت نشسته و کمتر کسی تمایل به خرید فرش اصیل ایرانی در دنیای به اصطلاح مدرن دارد.
به همراه عکاس روزنامه در شرکت سهامی فرش ایران که از سال ۱۳۱۴ تاسیس شده و نقطه عطف مهمی در تاریخ معاصر هنر صنعت فرش دستباف ایران به شمار می آید، حضور پیدا می کنیم. مدتی منتظر می مانیم تا کسی برای خریدن یا حتی دیدن این فرش های زیبا وارد شرکت شود. بالاخره با آقای زند که کارمند است و ۵۰سال سن دارد و با دقت و وسواس بی نظیری فرش های کوچک و بزرگ را زیر و رو می کند، وارد گفت وگو می شوم و نظرش را در مورد فرش های دستباف ایرانی می پرسم که در پاسخم با رویی گشاده می گوید: «فرش دستباف ایرانی، هنر و اصالت ما ایرانیان است و هرگز نمی توان این هنر را با چیز دیگری جایگزین نمود.»
به او می گویم برخی می گویند فرش دستباف گران است و به همین دلیل فرش ماشینی می خریم آیا شما هم به این موضوع اعتقاد دارید، که خیلی قاطعانه می گوید: «در منزلم اصلاً فرش ماشینی وجود ندارد، فرش دستباف اگر گران هم باشد باز یک سرمایه پس از سال ها به حساب می آید و ارزش آن کم نمی شود همان طور که در زمان قدیم مردم برای خرید اجناس خود، فرش دستباف را گرو می گذاشتند و ارزش مالی داشت، البته همسرم خیلی از فرش دستباف خوشش نمی آید. او می گوید، فرش ماشینی طرح ها و نقش های خوب و مدرنی دارد، ضمن اینکه به راحتی می توانیم رنگ و طرح آن را با دکوراسیون و مبل و پرده ست کنیم.»
آقای م.ر که به همراه همسرش برای خرید فرش به این فروشگاه آمده است، نقطه نظرش را درمورد فرش های دستباف این طور بیان می کند: «وسع مالی زیادی برای خرید فرش دستباف ندارم هرچند که می دانم این فرش ها پس از گذشت سال ها باز هم ارزش خود را از دست نمی دهند، اما توان مالی ام این اجازه را به من نمی دهد تا از این فرشها بخرم.»

همسرش در ادامه صحبت ها آهی از اعماق وجود می کشد و می گوید: «طرح ماهی فرش دستباف را خیلی دوست دارم و به همین دلیل همان طرح را در فرش ماشینی تهیه می کنم.»
به آنها می گویم: پس چرا به این شرکت آمده اید؟ می گویند: «شنیدیم این شرکت هرچند ماه یک بار شرایط ویژه ای برای فروش اقساطی فرش درنظر می گیرد، لذا آمدیم ببینیم اگر بتوانیم فرش دستباف خریداری کنیم که متاسفانه ظاهراً برایمان مقدور نمی باشد، الان قیمت این فرش ۹متری جفت با طرح ماهی، ۱۰میلیون و ۴۰۰هزار تومان است که ۱میلیون تخفیف دارد، اما باز هم در بودجه ما نیست که آن را خریداری کنیم و علی رغم میل باطنی باید به فروشگاه های فرش ماشینی برویم.»

فرش های ماشینی خیلی اسپرت است!
فاطمه اکبری که به قصد تهیه فرش به یکی از فروشگاه های فرش ماشینی در مرکز شهر مراجعه کرده سوژه بعدی گزارشم می شود. بعد از گپ و گفتی کوتاه دلیل حضورش در این مغازه را جویا می شوم، می گوید: «فرشهای اسپرت و ماشینی این مغازه خیلی زیباست با دکوراسیون اتاق پسرم همخوانی دارد، هم رنگ های شادی دارد و هم از تنوع و زیبایی خاصی برخوردار است. و مهم تر از همه اینکه قیمت مناسبی دارد.»
به او می گویم چرا سری به فروشگاه های صنایع دستی و گلیم و گبه نمی زنید و اتاق فرزندتان را با هنر اصیل ایرانی مزین نمی کنید، می خندد و می گوید: «جوانان امروز این نوع کف پوش ها را دوست ندارند آنها چیزی می خواهند که به روز باشد و اسپرت حتی ترجیح می دهند به جای فرش در اتاقشان از پارکت و لمینت استفاده کنند.»

بی مهری در صنعت فرش دستباف
بی مهری به صنعت فرش بازار این صنعت را بی رونق کرده است و این صنعت و هنر روز به روز به فراموشی سپرده می شود. در این میان تقویت سیستم مدیریتی، ایجاد تنوع در تولیدات داخلی و شناسایی بازارهای جدید بستر مناسبی را برای رونق فرش دستباف فراهم می کند.»
این مطالب را امیر برزگری، تولیدکننده فرش دستباف در گفت وگو با گزارشگر کیهان ذکر می کند و در ادامه می گوید: «با توجه به اینکه فرش دستباف از نظر ارزآوری و اشتغالزایی تاثیر بسزایی در رشد و توسعه اقتصادی کشور دارد، باید مورد حمایت مسئولان قرار گیرد.»
وی ادامه می دهد: «متاسفانه فرش دستباف ایران با آن همه تنوع و طراحی و رنگ آمیزی و طرحهای جدید از بازار پررونق برخوردار نیست و مردم هم به بهانه گران بودن فرشهای دستباف به خرید فرشهای ماشینی روی آورده اند که این امر نگرانی بسیاری از تولید و صادرکنندگان این صنعت را دو چندان کرده است.»
از وی در مورد پیشنهادش برای حل این مشکل سوال می کنم که در پاسخم با تاکید بر اینکه فرش ایران صنعت نخست جهان بوده تصریح می کند: «اگر حمایتی از طرف نهادهای دولتی صورت نگیرد، این صنعت از سیستم رقابتی خارج می شود و در این صورت کشورهای رقیب گوی سبقت را از ما خواهند ربود.»
برزگری ضعف صنعت سیستم مدیریتی به منظور حمایت از این قسمت، افزایش مواد اولیه و حضور فرشهای کپی شده و فرشهای چینی، پاکستانی، افغانستانی و بلژیکی را از جمله چالش های اساسی این صنعت بر می شمرد و اضافه می کند: «کشور چین هم اکنون به غیر از اینکه رونق را از بازار ما می گیرد، چیزی دیگر نیست، بیشتر مواد اولیه از جمله ابریشم از طریق کشور چین با قیمت گزاف در اختیار تولیدکنندگان قرار می گیرد و هم اکنون شهری هم به نام کاشان در کشور خود ایجاد کرده که باید یک تدبیر اساسی در این زمینه صورت گیرد.»
این فعال فرش دستباف می گوید: «کشورهای چین و پاکستان با کپی برداری از هنر اصیل ایرانی بازار فرش دستباف را بی رونق کردند، مسئولان باید با تثبیت طرحها مانع از کپی برداری این هنر و صنعت عظیم کشور شوند.»
وی همچنین به ذکر چند راهکار دیگر برای عبور از بی رونقی بازار فرش دستباف اشاره می کند و می گوید: «صنعت اطلاع رسانی و تبلیغات و نبود اعطای جوایز صادراتی، نداشتن تنوع در طرحها و افزایش قیمت مواد اولیه از جمله مشکلات تولیدکنندگان و صادرکنندگان است که با اطلاع رسانی در شبکه های داخلی و جهانی، جذب بازارهای جدید و حمایت از تولیدکنندگان می توان مسیر را برای توسعه این صنعت هموار کرد.

فراموش شدن فرهنگ استفاده از فرش دستباف در زندگی مدرن
«مهم ترین علل کم رونق شدن فرش دستباف، افزایش رقبا از انواع مختلف پارکتهای ماشینی است و تنوع در این نوع محصولات به خصوص در فرش های ماشینی باعث این جایگزینی شده است.»
محمدرضا عابد، رئیس هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت سهامی فرش ایران نیز در گفت وگو با گزارشگر کیهان با بیان مطلب فوق تبلیغات گسترده اقلام جایگزینی در مقابل فرش دستباف را یکی دیگر از دلایل بی رونقی و کم توجهی مردم به فرش دستباف ذکر می کند و می گوید: «متاسفانه فرهنگ استفاده از فرش دستباف در زندگی شهرنشینی روبه فراموشی می رود ضمن اینکه برخی سنگین بودن فرش های دستباف را به گران بودن آن اضافه می کنند و این مسائل توجیهی برای جایگزینی کف پوشها و زیرانداز خانه ها شده است، البته نباید تنوع و سبکی که در فرش های ماشینی وجود دارد را نادیده گرفت، اما هنر و اصالت ما ایرانیان در فرش نهفته است.»
آقای عابد با بیان این مسئله که تنوع در فرش عشایر و روستایی بسیار کم است و هنوز فرش ها با همان شیوه، طرح و رنگ های قدیمی بافته می شود خاطرنشان می کند: «تولیدکنندگان باید به سلایق مردم توجه کنند و مطابق با ذائقه و نیاز مردم تولیدات را گسترش دهند. همچنین در شرکتهای مختلف فرش دستباف تدابیری اتخاذ شود تا قیمت تمام شده فرش مناسب تر شود، در این صورت است که می توانیم جایگزین خوبی برای فرش ماشینی داشته باشیم.»

وقتی به آقای عابد می گویم قیمت فرش های دستباف بسیار گران است و اکثر افراد توان خرید مثلایک فرش ۴متری با قیمت ۲میلیون تومان را ندارند، می گوید: «البته الان فرش های ماشینی مرغوب هم قیمت بالایی دارند و قیمت یک فرش ۶متری از یک میلیون تومان به بالاست، اما نباید این نکته را فراموش کنید که فرش دستباف یک هنر است که هم تولیدکننده و هم مصرف کننده از آن راضی هستند، لذا اگر بتوانیم سرعت بافت فرش دستباف را افزایش داده و قیمت آن را کاهش دهیم، می توانیم روی کیفیت مواد کار بیشتری کنیم.»
مدیرعامل شرکت سهامی فرش ایران در ادامه بالابودن دستمزد بافندگان در کشور را یکی دیگر از دلایل گرانی فرش دستباف ذکر می کند و می گوید: «در کشورهای رقیب مثل هند و پاکستان بافنده برای هر یک متر ۴هزار تومان دستمزد می گیرد اما در ایران در ازای هر یک متر ۵۰هزار تومان دستمزد باید پرداخت شود، بنابراین در عرصه رقابت چون قیمت تمام شده فرش بالادر می آید، نمی توانیم به خوبی در صحنه تجارت موفق باشیم و از همین رو در فرش های تجاری خیلی مشکل داریم و سمت و سوی تولید به سمت فرش هنری، ریزبافت و اعلاو تابلوی فرش رفته و همین مسئله در داخل کشور و مصرف مردم تاثیر گذاشته است و مردم به دلیل گرانی فرشهای دستباف علاقه مند به استفاده از فرشهای ماشینی شده اند اما اگر بتوانیم مجتمع های متمرکزی برای بافت فرش ایجاد کنیم سرعت بافت بالامی رود و قیمتها کاهش می یابد.»
وی به حمایت دولت در ایجاد این مجتمع های متمرکز تاکید می کند و می گوید: «باید فرهنگ جمع بافی را در کشور گسترش دهیم تا توان رقابت را داشته باشیم.»

رشد صادرات فرش
سال گذشته ۵۵۶ میلیون دلار صادرات فرش داشتیم که این رقم نسبت به سال گذشته رشد حدود ۱۳درصدی را نشان می دهد.
عابد، مدیرعامل شرکت سهامی فرش ایران در ادامه صحبت های خود به صادرات فرش اشاره کرد و با بیان آمار فوق تصریح می کند: «امسال هدف گیری ما ۶۰۰میلیون دلار پیش بینی شده است که امیدواریم بتوانیم به این مرز برسیم.»
از وی می پرسم طی ماههای گذشته این صادرات تا چه میزان رسیده است که می گوید: «طی ۷ماه گذشته آمار صادرات به رقمی معادل ۲۷۹ میلیون دلار رسیده است.»
به او می گویم: «آیا در این فرصت کم باقیمانده می توانید صادرات را به رقم مورد نظرتان برسانید در حالی که تا رقم ۶۰۰ میلیون دلار خیلی فاصله زیاد است؟ و او فقط اظهار امیدواری می کند در این فرصت کم باقیمانده ان شاءالله بتوانیم به رشد پیش بینی شده برسیم.»
گزارش روز

روزنامه کیهان، شماره ۲۰۰۸۱ به تاریخ ۳/۹/۹۰، صفحه ۵ (گزارش روز)