فرابورس ایران شاخص می‌خواهد؟

«خارج از بورس، OTC، منهای بورس تهران و حالا فرابورس» این عناوینی رایج برای بازاری است که شرایط متفاوت‌تری نسبت به بورس تهران دارد.

بازاری که نه از حجم مبنا در آن خبری است و نه محدودیت‌هایی همچون گره معاملاتی و حساسیت‌های معامله در بورس.

اما حال فرابورس ایران به رقیبی برای بورس تهران تبدیل شده، بازاری که تنها در عمر ۵/۲ ساله خود توانسته ارزشی معادل یک چهارم بورس تهران را پیدا کند؛ یعنی ارزش بازاری حدود ۳۳ هزار میلیارد تومان.

در این شرایط، رشد شتابان فرابورس ایران سبب شده که فعالان بازار سرمایه انتظار رکوردهای جدیدتری از این بازار خارج از بورس داشته باشند.

اما در حالی این بازار نوپا توانسته در حجم و ارزش معاملات بازار سرمایه عرض اندامی قابل توجه داشته باشد که نبود دماسنجی مشخص برای فرابورس سبب شده تا نتوان برآورد دقیقی از وضعیت کل بازار سرمایه داشت.

وقتی از افت‌و خیز شاخص بورس صحبت می‌شود، شرکت‌های فرابورسی با دارا بودن ارزشی معادل یک چهارم ارزش بورس تهران، هیچ تاثیرگذاری در افت‌و‌خیز دماسنجی بازار ندارند. این در حالی است که بازار نزدک به عنوان بزرگ‌ترین OTC دنیا از ابتدای تاسیس یعنی سال ۱۹۷۱ میلادی تاکنون دارای شاخص بوده است. این شرایط سبب شده که فرابورس ایران بیش از پیش نیاز به طراحی شاخصی مجزا از بورس داشته باشد تا هنگامی که صحبت از وضعیت بازار سرمایه مطرح می‌شود، با وجود شاخص بورس و فرابورس در کنار یکدیگر بتوان برآورد دقیق‌تری از اوضاع این بازار داشت.

در همین حال، هر چند مدیرعامل فرابورس پیش از این طراحی شاخص برای این بازار را به زمان پذیرش حداقل ۲۰۰ شرکت موکول کرده بود، اما معاون فرابورس ایران از راه‌اندازی شاخص برای این بازار در آینده‌ای نزدیک خبر می‌دهد.

فرصت بیشتری به فرابورس بدهید

معاون نظارت و عملیات فرابورس در این خصوص به خبرنگار دنیای اقتصاد گفت: تعداد سهام منتشره هر شرکت و قیمت‌های پایانی آنها معیار وزن‌دهی به شاخص است و حضور شرکتی مثل همراه اول و شرکت‌های پتروشیمی می‌تواند معیاری برای محاسبه شاخص باشد، اما نسبت‌هایی که این شرکت‌ها از لحاظ ارزش بازاری به خود اختصاص می‌دهند، در ارزش شاخص بسیار اثرگذار خواهند بود.

حسن محمد تبار افزود: در بازار اول و دوم فرابورس صنعت مخابرات با یک شرکت به میزان ۳۳ درصد از ارزش بازار، صنعت پتروشیمی با شرکت‌های پتروشیمی زاگرس و مارون به میزان ۳۶ درصد از ارزش بازار و نیز صنعت بانکداری با ۵ شرکت بانکی به میزان ۹ درصد از ارزش فرابورس ایران را به خود اختصاص می‌دهند؛ به عبارتی ۳ صنعت حدود ۸۰ درصد کل ارزش بازار فرابورس را تشکیل می‌دهند. در این شرایط بدیهی است که شاخص نمی‌تواند معیاری برای کل صنایع موجود باشد. بنابراین باید این فرصت را به فرابورس داد تا ارزش بازار همگنی متشکل از صنایع مختلف برای ارائه شاخص در اختیار داشته باشد.

یک شاخص واقعی می‌خواهیم

به گفته این مقام مسوول در فرابورس، این نکته را نیز باید مد نظر قرار داد که ضرورت طراحی شاخص برای فرابورس وجود دارد و به طور قطع با بزرگ شدن بازار، از لحاظ تعداد شرکت‌ها باید نماینده‌ای برای تعریف حال بازار وجود داشته باشد، اما در عین حال باید تعداد مناسبی از شرکت‌ها در صنایع مختلف وجود داشته باشد تا شاخصی که بتواند واقعیات اقتصادی را منعکس نماید منتشر شود. در غیر این صورت انتشار شاخص گمراه‌کننده ‌خواهد بود.

معاون نظارت و عملیات فرابورس در ادامه اظهار کرد: فرابورس ایجاد شاخص را در برنامه‌های خود دارد؛ به عبارتی تهیه شاخص به صورت آزمایشی و در حد بررسی داخلی است و پس از افزایش تعداد شرکت‌ها و اطمینان از نماینده بودن شاخص، انتشار عمومی آن صورت خواهد گرفت.

این مقام مسوول در ادامه اظهاراتش به شاخص بورس‌های دنیا اشاره کرد و گفت: همان‌طور که پیش از این گفته شد، برای ارائه شاخص باید تعداد شرکت‌ها و ارزش بازار آنها در هر صنعت به صورتی باشد که تغییرات در یک صنعت خاص در شاخص قابل مشاهده باشد، اما نه به گونه‌ای که کل شاخص را تحت تاثیر قرار دهد. همان‌گونه که در بورس‌های بزرگی همچون نزدک نیز با توجه به تعداد بالای شرکت‌های موجود در آن، ارائه شاخص در سطوح مختلف و به روش‌های گوناگون امکان‌پذیر شده است.

محدودیت یا مقبولیت!

وی در پاسخ به سوال خبرنگار ما مبنی بر اینکه آیا برای طراحی شاخص در فرابورس باید محدودیت‌های موجود در بورس مانند دامنه نوسان، حجم مبنا و … را نیز در نظر گرفت؟ گفت: بله، اینها از موارد تاثیرگذار بر روی شاخص بوده و نمی‌تواند نادیده گرفته شود؛ در واقع نباید بر روی این موارد نام محدودیت را گذاشت، چرا که پایه‌های محاسبه شاخص بر اساس قیمت معاملاتی است که به نوبه خود این مورد هم متاثر از دامنه نوسان قیمت سهم و حجم مبنای اعمال شده در نماد مربوطه است.

محمد تبار در خاتمه آینده فرابورس ایران را بسیار روشن و رو به رشد دانست و اظهار کرد: فرابورس با توجه به تعداد بازارها از امکان رشد بالایی برخوردار است.

وی ادامه داد: رشد بالای فرابورس بستگی به عوامل بسیاری از جمله فرهنگ‌سازی عمومی و فرهنگ سازی تامین مالی شرکت‌ها از طریق بازار سرمایه دارد که در این صورت می توان به یقین گفت آینده درخشانی در انتظار این بازار باشد.

پیشنهاد طراحی شاخص شرکت‌های کوچک

علی ابراهیم‌نژاد، از کارشناسان ارشد بازار سرمایه هم با اشاره به نیاز شاخص برای فرابورس اظهار داشت: از زمان راه‌اندازی و به خصوص در یک سال اخیر بازار فرابورس ایران توانسته رشد قابل ملاحظه‌ای را تجربه کرده و توانسته طیف نسبتا متنوعی از شرکت‌ها را در خود جای دهد. از این رو به نظر می‌رسد این بازار نیز همانند بازار بورس دیر یا زود نیازمند طراحی شاخص‌های مناسب خاص این بازار باشد.

ابراهیم‌نژاد تصریح کرد: در کنار آن باید به خاطر داشت با توجه به تنوع شرکت‌های بورسی و فرابورسی از جنبه‌های مختلف، می‌توان اقدام به طراحی شاخص‌هایی کرد که هم شرکت‌های بورسی و هم فرابورسی را دربرداشته باشد و لزومی به محدود کردن شاخص به یک بازار خاص نیست. به عنوان مثال، یک شاخص می‌تواند ویژه شرکت‌های کوچک (مثلا با ارزش بازار کمتر از ۱۰۰ میلیارد تومان) طراحی شود که شرکت‌های بورسی و فرابورسی را در خود جای دهد و هدف آن به جای تمرکز بر یک بازار، ارائه چکیده‌ای از وضعیت شرکت‌های کوچک در اقتصاد کشور باشد.

این کارشناس بازار سرمایه در ادامه اظهار کرد: طراحی شاخص برای یک بازار می‌تواند کمک شایانی به ارائه وضعیت لحظه به لحظه بازار به فعالان آن کند؛ مشروط بر اینکه در طراحی شاخص به مقتضیات خاص آن توجه شود.

تمرکز بر دو شرکت خاص

ابراهیم‌نژاد افزود: در بازار فرابورس کشورمان دو شرکت همراه اول و پتروشیمی مارون در حدود ۶۰درصد کل ارزش این بازار را به خود اختصاص داده‌اند و اگر شاخصی با وزن دهی مبتنی بر ارزش بازار طراحی شود، عملا فاقد کاربرد است؛ زیرا تنها بر دو شرکت بزرگ متمرکز است. وی تصریح کرد: اهمیت این موضوع زمانی مشخص می‌شود که بدانیم به طور مثال شرکت Apple که با ارزش بازار حدود ۶۰۰ میلیارد دلار بزرگ‌ترین شرکت جهان از نظر ارزش بازار است، اما وزن آن در شاخص S&P500 کمتر از ۵ درصد است. همچنین در سال گذشته میلادی وزن این شرکت در شاخص NASDAQ 100 از ۲۰ درصد به حدود ۱۲ درصد کاهش داده شد تا از تاثیرگذاری بیش از اندازه یک شرکت بر شاخص جلوگیری شود.

فرابورس در موازات بورس

ابراهیم‌نژاد خاطرنشان کرد: بر خلاف تصور برخی، NASDAQ یک فرابورس نیست، بلکه یک بازار بورس است که به طور عمده بر شرکت‌های اینترنتی و IT متمرکز است. همچنین بازار فرابورس ایران نیز یک بازار Over-the-Counter به معنای دقیق کلمه نیست، بلکه می‌توان آن را بازاری موازی بازار سهام دانست که البته از نظر قوانین و مقررات شرکت‌ها و معاملات انعطاف بیشتری دارد.

او ادامه داد: بنا به تعریف، فرابورس بازار معامله مستقیم دارایی‌ها یا سهام مابین خریدار و فروشنده است که معاملات در آن بدون واسطه بورس انجام می‌شود. به عنوان مثال، معاملات مسکن که در آن خریدار و فروشنده به طور مستقیم و بدون نیاز به یک سیستم مرکزی اقدام به خرید و فروش می‌کنند یا معاملات فلزاتی که مستقیما میان خریدار و فروشنده خارج از بورس کالا انجام می‌شوند.

محدودیت‌ها‌ و لحاظ شدن در سیستم معاملات

این کارشناس ارشد بازار سرمایه در ادامه اظهاراتش به محدودیت‌های حاضر در بازار سرمایه اشاره کرد و گفت: محدودیت‌هایی همچون دامنه نوسان، حجم مبنا و غیره که ناظر بر معاملات هستند، به صورت طبیعی در قیمت‌های پایانی منعکس شده و به طور خودکار در محاسبه شاخص نیز لحاظ می‌شوند. بنابراین نیاز به تغییر خاصی در ساختار شاخص صرفا به دلیل وجود دامنه نوسان یا حجم مبنا نیست (اگرچه مثلا محدودیت ۵ درصدی دامنه نوسان قیمت‌ها عملا مانع از نوسان بیش از ۵ درصد شاخص می‌شود)، اما همان‌گونه که گفته شد در طراحی شاخص باید ابتدا هدف از طراحی شاخص بر اساس ویژگی‌های خاص یک بازار دقیقا مشخص شود و بر اساس آن شاخص طراحی شود تا از بروز مشکلاتی همچون تاثیر بیش از اندازه یک یا چند شرکت بر شاخص جلوگیری شود.

شاخص و جزئیات لازم

ابراهیم‌نژاد در ادامه با اشاره به جزئیات طراحی شاخص اظهار کرد: در ابتدا لازم است بدانیم که طراحی شاخص یا هر معیار دیگری برای ارائه عملکرد بازار منحصر به اداره‌کنندگان آن بازار نیست و همگان می‌توانند در صورت احساس نیاز فردی یا جمعی، الگو یا شاخصی برای ارزیابی عملکرد یک بازار طراحی کنند.

وی افزود: بسیاری از شاخص‌های پرطرفدار جهان را شرکت‌های خصوصی همچون S&P و Dow Jones طراحی و ارائه می‌کنند که خود مدیر یا مالک هیچ بورسی نیستند.

وی تصریح کرد: مهم‌تر از آنکه چه کسی شاخص را محاسبه و ارائه می‌کند این است که اول نحوه محاسبه شاخص برای همگان در دسترس و قابل فهم باشد. دوم اینکه شاخص ارائه شده قابلیت ترازیابی (benchmarking) را داشته باشد تا فعالان بازار همچون صندوق‌های مشترک بتوانند عملکرد خود را با شاخص مقایسه کنند. اما در نهایت شاخص باید در طول زمان از یک فرمول مشخص و ثابت پیروی کرده و ساختار آن دچار تغییر ماهوی نشود.

به گفته وی، به عنوان مثال همان‌گونه که می‌دانیم شاخص کل بورس در حدود ۳ سال قبل دچار تغییرات بنیادینی شد که متاسفانه مشکلات زیادی را برای فعالان بازار از نظر بررسی و مقایسه عملکرد بورس در طی زمان به همراه داشته است. اما صرف‌نظر از شاخص‌های قیمتی و بازده کل، بازار فرابورس نیز همچون هر بازار دیگر علائم حیاتی خود را از جنبه‌های مختلف به فعالان بازار اعلام می‌کند.

وی افزود: به عنوان مثال، برای اکثر فعالان بازار حجم کل معاملات روزانه و میزان تغییر مالکیت از سهامداران حقیقی به حقوقی‌ها و بالعکس و سایر موارد مشابه همگی دربردارنده اطلاعات مفیدی از وضعیت و سمت و سوی بازار هستند.

ضمن اینکه حتی شاخص بسیار ساده مثل یک شاخص قیمت با وزن مشابه (که برای محاسبه آن کافی است میانگین قیمت سهام همه شرکت‌های فرابورسی را حساب کنیم) برای همگان قابل محاسبه و بسیار مفید است؛ شاخص معروف Dow Jones شاخص ۳۰ شرکت است که از محاسبه میانگین قیمت سهام این شرکت‌ها با وزن یکسان به‌دست می‌آید.

حرکت به سمت استانداردهای جهانی

ابراهیم‌نژاد در ادامه ساختار بازار فرابورس ایران را مد نظر قرار داد و گفت: بازار فرابورس ایران عمر کوتاهی دارد و هم‌اکنون‌ در مراحل اولیه رشد خود به سر می‌برد، اما در عین حال به اذعان اکثر فعالان بازار عملکرد مناسبی در جذب شرکت‌ها داشته است و با اقبال نسبتا خوبی از سوی شرکت‌ها مواجه شده است.

وی افزود: با توجه به قوانین و مقررات پذیرش منطعف تری که فرابورس در مقایسه با بورس دارد، طیف گسترده تری از شرکت‌ها را می‌تواند به خود جذب کند و به نظر می‌رسد در آینده نیز رشد چشمگیری داشته باشد.

این کارشناس ارشد بازار سرمایه در ادامه اظهار کرد: فرابورس با اینکه توانسته از نظر مقررات درج و پذیرش خود را از بورس متمایز کند، از نظر قوانین معاملاتی همچنان شباهت زیادی به بورس دارد؛ به عبارت دیگر اگرچه محدودیت‌های نوسان قیمت و حجم مبنا نسبت به بورس اندکی کمتر است، به نظر می‌رسد این بازار می‌تواند با حرکت به سمت حذف بیشتر محدودیت‌ها همچون محدودیت‌های نوسان قیمت و غیره خود را به استانداردهای جهانی نزدیک تر کرده و سرمایه‌گذاران با ریسک پذیری بالاتر و توان تحلیل قوی‌تر را به خود جلب کند.

ابراهیم‌نژاد تصریح کرد: بدون شک ظرفیت بازار فرابورس هم در زمینه سهام و هم اوراق با درآمد ثابت بسیار بالا است؛ بزرگ‌ترین مانع موجود عدم آشنایی شرکت‌های ایرانی با مزایای درج در بورس و تبدیل شدن به سهامی عام است. وی خاطرنشان کرد: بسیاری از کسب و کارهای خانوادگی و کارآفرینان موفق ورود شرکت خود به بورس را به معنای تحویل دادن زحمات چندین ساله خود به دیگران می‌دانند و به همین دلیل بسیاری از شرکت‌های ایرانی در مراحل اولیه رشد طبیعی خود متوقف شده اند.

ابراهیم‌نژاد در پایان اظهارکرد: فرهنگ‌سازی و ترویج مزیت‌های بورس در بین شرکت‌ها که تا حدی نیز توسط بورس و فرابورس به آن پرداخته شده در این زمینه موثر خواهد بود.

به فکر شاخص فرابورس نباشید، فعلا

اما یکی دیگر از کارشناسان بازار سرمایه هم در گفت‌وگو با خبرنگار ما، ارائه شاخص در شرایط فعلی را برای بازار فرابورس چندان ضروری ندانست و گفت: تا زمانی که تعداد شرکت‌ها و بالطبع ارزش بازار فرابورس به دو برابر رقم کنونی افزایش نیابد، تعریف شاخص برای این بازار نه تنها ضرورت نخواهد داشت بلکه گمراه کننده نیز هست.

علیرضا کدیور در ادامه افزود: در صورتی که شاخص در همین ابعاد کنونی بازار طراحی شود، استفاده‌کنندگان از آن باید به این نکته توجه کنند که شاخص مزبور تنها تحت تاثیر نوسانات دو یا سه شرکت خاص در حال تغییر است.

وی در ادامه اظهارکرد: بازارهای OTC در تمام دنیا، به عنوان بازارهایی با ریسک بالا شناخته شده‌اند و در واقع بیشتر شرکت‌های کوچک، زیان ده یا تازه تاسیس در این قبیل بازارها معامله می‌شوند، که نمونه این شرکت‌ها هم در بازار فرابورس ایران نیز به چشم می‌خورد. بنابراین سرمایه‌گذاران در این بازارها باید ریسک بالای معاملات را در نظر بگیرند؛ در نتیجه لزوم تعریف شاخص برای بازارهای OTC چندان مهم نیست، بلکه ارائه جزئیات و نحوه معاملات ضروری‌تر است.

این کارشناس بازار سرمایه‌ در ادامه گفت: در بازار فرابورس ایران ارائه اطلاعات از نحوه معاملات بازارهای مختلف بیشتر مشهود است؛ به طوری که جزئیات بیشتر شامل تعداد خریداران، دفعات معاملات یا اطلاعات تکمیلی‌تر از قبیل تفکیک وضعیت بازارهای مختلف فرابورس، اطلاعات هفتگی یا ماهانه مشاغل میانگین P/E صنایع و شرکت‌های مختلف و تفکیک معاملات حقیقی‌ها و حقوقی‌ها ارائه شود.

کدیور ادامه داد: ارائه اطلاعات مزبور می‌تواند کمک‌ شایانی به تحلیل بازار داشته باشد و تحلیلگران در جهت شناخت هر چه بیشتر بازار هدایت کند.

شاخص‌های متنوع

کدیور در ادامه اظهاراتش گفت: در صورت فراهم بودن برخی شرایط طراحی شاخص، بازار فرابورس می‌تواند از شاخص‌های متنوعی بهره‌مند شود که این شاخص‌ها بدون تغییر ماهیت و تغییر اصول محاسبه، به بازگویی بازار بپردازند. در این زمینه می‌توان به شاخص بازده نقدی و قیمت شاخص سهم شناور آزاد، شاخص صنایع و شاخص بازارهای مختلف‌ اشاره کرد. در این میان شاخص سهام شناور آزاد با توجه به درصد پایین سهام همراه اول، می‌تواند قابل اتکاتر تراز بقیه شاخص‌ها باشد.

فرابورس برتر از بورس؟!

این کارشناس در ادامه به موقعیت مناسب بازار فرابورس اشاره و اظهارکرد: پس از تصویب قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی، مشکلات مالیاتی در بازار رفع شد و به این ترتیب سختی‌های پذیرش شرکت‌ها برطرف شد و بازار فرابورس در موقعیت رشد مناسبی قرار گرفت که از این لحاظ به برتری قابل‌‌قبولی نسبت به بازار بورس اوراق بهادار دست یافت. از طرفی دیگر قانون برنامه پنجم توسعه نیز کمک شایانی به این بازار کرد و توانست شرکت‌های زیادی را به پذیرش در این بازار جلب کند. به این ترتیب در حال حاضر بازار فرابورس به بازاری پویا تبدیل شده که تمام شرکت‌ها تمرین قرار گرفتن در بازار سرمایه را از آن آغاز کنند.

کدیور تصریح کرد: تمام این عوامل باعث گسترش حجم، تعداد معاملات و تنوع ابزارهای مالی این بازار شده است ‌که با توجه به ضوابط پذیرش ساده‌تر این بازار، پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ای نه چندان دور اقبال بهتری نسبت به بورس داشته باشد.