رفوی فرش را چگونه انجام دهیم؟

فرش ­ها در طول زمان استفاده ­شان ممکن است دچار آسیب و مشکلاتی نظیر پارگی، سوختن، بیدزدگی و یا پارگی در قسمت ریشه ­ها شوند. آنچه در این موقعیت به کمک­ مان می ­آید و این آسیب ­ها را بر طرف می ­کند، هنر و مهارت فرد رفوگر است. در ادامه به بررسی اسیب ­های موجود در فرش­های دست­باف و ماشینی، چگونگی انجام عملیات رفوی فرش و مواد و وسایل مورد استفاده برای تعمیر فرش ­های دست باف و ماشینی می ­پردازیم؛ پس با مجله کهن همراه باشید.

در فرهنگ معین “رفو” به معنی دوخت پارگی ها و سوراخ ­ها به نوعی که به سهولت معلوم نشود آمده و در فرهنگ فارسی عمید نیز رفو، “دوختن پارگی و سوراخ بطوری­که رد آن به آسانی معلوم نشود” معنی شده است، اما از لحاظ فنی و در هنر قالیبافی، تعمیر و ترمیم استادانه بخش های آسیب دیده قالی به گونه ای که به راحتی قابل تشخیص نباشد را رفوگری می دانیم.

رفوگری هنر و مهارتی است که در پی ایجاد نیاز به تعمیر فرش ­های دست باف و ماشینی در طول زمان استفاده از آن­ها در اجتماع پدید آمد. مراقب از فرش‌ها یکی از موضوعات اساسی است که بایستی به آن توجه شود. اما خواسته یا ناخواسته در طی مدت استفاده از فرش، احتمال ایجاد مشکل و آسیب برای آن وجود دارد.

شستشو و خشک کردن غیر اصولی فرش می­تواند سبب باقی­ماندن رطوبت در بافت و ساختار فرش شود و این مسئله موجبات پوسیدگی فرش را فراهم کند. یا اینکه در طی استفاده­ی روزمره از فرش در منزل ممکن است فرش به دلایل مختلف دچار سوختگی شود و یا در مجاورت مواد شیمیایی قرار بگیرد و آسیب ببیند. رفت و آمد مکرر از روی فرش نیز می­تواند موجب ایجاد اصطکاک و سایش و در نتیجه پوسیدگی آن شود . بیدزدگی نیز یکی از آسیب­های مخربی است که ممکن است در فرش­های دست­باف پشمی اتفاق بیوفتد و ظاهر فرش دست­باف نفیس شما را  دچار مشکل کند. این مشکلات با استفاده از مهارت رفوگری قابل حل است.

آسیب‌­هایی که بر فرش وارد می­شوند دو نوع می­باشند که شناسایی آنها اهمیت بسیاری در مرمت و رفوی فرش دارد. این موارد را آسیب­های کلی و آسیب­ های جزئی تشکیل می ­دهند.

• آسیب­ های کلی اکثراً نیازمند صرف وقت و هزینه بسیاری هستند، و ممکن است در مواردی از برطرف کردن این گونه عیوب صرف نظر شود، که بیشتر در مورد فرش­هایی صادق است که از ارزش هنری و قدمت کمتری بهره­ مند هستند.
• معمولاً رفوگران آسیب­هایی را جزئی می‌­نامند که نیازمند ترمیم و تعویض تمام عناصر اصلی و شالوده فرش نباشد، در برخی موارد ممکن است اصلاح و ترمیم یک آسیب جزئی وقت و دقت بیشتری نسبت به یک رفوی کامل را طلب کند، اما در کل هزینه و مواد کمتری را صرف می­کند.

ابزار و وسایل مورد استفاده در رفوگری فرش

برای رفوکردن فرش ابزار و وسایلی استفاده می­شود که تقریبا مشابه همان وسایلی هستند که برای بافت فرش مورد استفاده قرار می­گیرند. در ادامه به معرفی این وسایل می­‌پردازیم:

1. شانه یا دفتین: شانه رفوگری در مقایسه با شانه بافت، دارای دندانه و تیغه­های کمتری است و همان عمل مرتب کردن و کوبیدن گره های هر رج را به لبه­ی فرش برعهده دارد. به هنگام کاربرد این وسیله بایستی به کم استقامت بودن تارها توجه داشت. زیرا اگر تار پوسیده یا کم استقامت داشته باشیم و به واسطه­ی دفتین زدن نیروی زیادی بر آن وارد شود؛ با پارگی تارها مواجه خواهیم شد و این امر برایمان نامطلوب است.
2. قلاب: از این ابزار برای کشیدن نخ خامه از میان تارها استفاده می­شود. قلاب انواع مختلفی دارد که مهم­ترین آنها عبارتند از:

• قلاب پشت: وسیله­ای است که از یک میله نازک به قطر یک میلی­متر (و یا بیشتر) و طول ۸-۷ سانتی­متر و یک دسته چوبی مدور تشکیل شده و زائده نوک آن طوری است که می توان با آن نخ خامه را در محل مورد نظر قرارداده و به اصطلاح در میان تارها کاشت.
• قلاب خواو مشهدی «قلاب خواب»: که زائده کوچک و ظریف نوک آن طوری است که می­تواند نخ خامه را از میان تارها به طرف روی فرش بکشد. کاربرد قلاب بطور کلی جهت ایجاد گره u از پشت فرش و یا تعویض گره ها و نقشها و تمیز کاری پشت فرش می باشد.

3. چاقو: چاقوهای مورد استفاده  درکار رفو انواع مختلفی دارد، هر کدام جهت کاری مورد استفاده قرار می­گیرند:

• چاقو «کارد بی نوک»: این چاقو شکل دگرگون شده چاقوی بافت است و مخصوص قالی­های گره­ترکی می­باشد. نام عامیانه آن که در بازارفرش تبریز رایج است «کارد بی نوک» می­باشد. کاربرد این وسیله بیشتر در روش دفه­کاری می­باشد و نیز به هنگام بافت در مرحله رفو از آن جهت ایجاد فاصله بین و یا تنظیم رج ها استفاده می کنند.
• چاقو و چنگال: نام عامیانه­ی این وسیله «چنگال» می­باشد. این وسیله نیز مانند کارد بی نوک دگرگون شده چاقوی بافت می­باشد و قسمت تیز آن در اینجا کند و نابرنده می­باشد. این وسیله کاربرد بیشتری در رفوگری دارد، و مدت زمان بیشتری در دست رفوگر قراردارد. کاربرد این وسیله در بیرون کشیدن تارها و تیره­های پاره پوسیده و نیز شکافتن گره­های غلط بافته­شده می­باشند.
• چاقوی بافت: وسیله آشنای هر قالی باف بوده و مرغوبترین نوع آن برای رفو، چاقویی است که فاصله بین قسمت چاقو و تیز آن با قلاب نوک آن درازتر باشد، و در بافت گره های رفو و گذراندن القاج کلفت و نازک استفاده می­شود.

4. سوزن: سوزن مورد استفاده در رفوگری از جهت قطر دارای انوع و نمره­های مختلف است، سوزن رفوگری از لحاظ جنس محکمتر و مقاوم­تر از سوزن­های معمولی بوده و خاصیت فلزی دارد و شکننده نمی­باشد. کاربرد سوزن در تونه­کشی و پود­کشی و کوبلن­زنی و شیرازه­زنی می باشد، بایستی سوزن رفوگری ظریف و نازک­تر بوده، سوراخ انتهای آن دراز و بیضی شکل باشد، ته گرد و دایره مانند کار گذراندن نخ را آسان می­کند، ولی در جایگزین کردن تارهای نو، انسجام و نظم گره­ها را به هم می­زند.
5. دستگاه چوبی یا دار رفوگری(چار چوب): یکی از وسایل اصلی و مهم رفوگری است و در اصل وظیفه دار قالی را به عهده دارد.
6. قاشینgashin : وسیله­ای که بعد از بافت قسمت آسیب دیده از آن استفاده می­شود تا در هم رفتگی پرزها را بازکند، ابزاری است فلزی و با دندانه­های درشت در لبه آن، شکل اره ای آن نیز وجوددارد.
7. کیله برس قالی: ابزاری است مانند برس سیمی ولی ظریف­تر از آن که با سوزن­های ریز و کوتاه، در حدود نیم سانتی­متر که به صورت نواری به عرض سه تا پنج سانتی­متر و طول ۱۰ تا ۱۲ سانتی­متر مشخص می­شود و با کشیدن روی قسمت­های پرداخت شده پرزها را مرتب کرده، اضافه را بیرون می­آورند.
8. قیچی: قیچی مورد استفاده در رفو دو نوع می­باشد:

• قیچی معمولی یا صاف: که تیغه­ها و بازوهای این نوع قیچی در یک امتداد قرار داشته و برای بریدن شیرازه و کوتاه کردن ریشه­ها به کار می­رود و در مواردی نوک تیغه­ها به سمت بالا انحنا داشته و برای ظریف­کاری و قطع کردن نخ­های اضافی سطح قالی و سرنخ زنی به کار می­رود.
• قیچی پرداخت: در این قیچی بازوها حدود سه سانتی­متر از تیغه­ها بالاتر بوده و رفوگر می­تواند با تسلط به پرداخت مورد نظر برای انجام کار رفو بپردازد.

9. انبردست یا دم باریک: در واقع بیشتر از دم باریک استفاده می­شود و از آن برای فرو بردن و بیرون کشیدن سوزن در مراحل مختلف استفاده می­شود.
10. سوزن شیرازه: که برای شیرازه دوزی در قالی مورد استفاده قرار می­گیرد.
11. تخته شیب دار: برای نصب­کردن قسمت پاره فرش و محکم و صاف کردن سوراخ قالی.
12. موم: که برای کشیدن بر روی تار و پود استفاده می­شود تا تاب تار خوابیده و به راحتی وارد قالی شود.
13. انگشتانه: برای سهولت کار رفوگران و آسیب ندیدن انگشتان دست از آن استفاده می­شود.
14. درفش: برای بیرون آوردن یا داخل نمودن تار، پود و پرز قالی
15. میخ کش: برای درآوردن میخ از قالی تخته و کارگاه و یا از تخته شیب­دار.

از دیگر وسایل مورد نیاز می توان به تخته، اتو، سنگ چاقو تیز کن، چکش، میخ، نوار چرمی، گازانبر و شیشه یا بطری جهت زیرکار (در مورد سوزن کشی کردن) نام برد. ضمن آنکه از موم هم استفاده می­کنند و سوزن را به موم می­زنند تا راحت­تر در مغز قالی فرورود.

رفوی فرش در منزل

برای رفوگری فرش در منزل ابتدا بایستی فرش­مان را آماده کنیم. آمادی سازی قبل از رفو کردن فرش به معنای تمیز کردن و شستن فرش است. پس از اینکه فرش را کاملا تمیز کردیم به رفع عیب موجود در آن می­پردازیم.

اگر لبه های فرشمان ساییده شده باشد بایستی شیرازه دوزی و یا پرداخت ریشه­ی فرش انجام دهیم.. تنها با دوخت یا تابانیدن یک رشته از کلاف نخی جداگانه، متناسب بارنگ و نوع قالی به دور تارهای جانبی عمل ترمیم و استحکام بخشیدن به لبه‌های فرش انجام می­شود. به این عمل دراصطلاح شیرازه دوزی می‌گویند. این عمل ممکن است در طول حیات فرش چندین بار تکرار شود بدون آنکه ارزش تجارتی آن کاهش یابد.

اگر فرشمان پاره شده باشد، می­توانیم لبه­های فرش را کنار­هم قرار دهیم و توسط سوزن آن­ها را به هم بدوزیم. اگر با مشکل سوختگی در فرش رو­به­رو باشیم بایستی تکه ی سوخته شده از فرش را به­وسیله ی کاتر جدا کنیم و از قسمت­های سالم فرش پرز­های همرنگ را روی این قسمت قرار داده و با پچسب بچسبانیم.

رفوی فرش مهارت و هنری است که از ابتدا همراه با صنعت بافت فرش بوجود آمده و رشد کرده است. اگرچه امروزه رفوگری به شکل سنتی ان در حال فراموش شدن است اما کار ترمیم و رفوی فرش­های ماشینی مورد استفاده در منازل توسط شرکت­ها و موسسات شستشوی فرش به خوبی انجام می­شود. بهترین گزینه برای ترمیم فرش­های ارزشمند سپردن فرش به این شرکت­ها برای رفع عیوب موجود است. اما می­توان در خانه نیز تا حدودی عیوب سطحی را برطرف نمود.