بررسی پارچه دیبای شوشتری

عصمت غنی زاده*، سیدمحمود طباطبایی
استان یزد، دانشگاه علم و هنر، دانشکده هنر و معماری
Nayer.ghz@gmail.com

چکیده:
فرهنگ و میراث فرهنگی از جمله سرمایه های هر ملّت و کشوری ست. ایران سرزمین پهناروی ست که در اکثر زمینه ها دارای میراث فرهنگی غنی می باشد. در بحث معماری سرآمد روزگار است. در صنایع دستی پربارترین و فاخرترین دستاوردها را دارد. در شعر و ادب یکه تاز دیگر سرزمینهاست.

تاریخ کهن ایران در بخش بافندگی و پوشاک پیش تاز می باشد. حفظ این میراث ها همتی بلند را طلب می کند. پوشاک و بافندگی جزء مواریثی است که قدمت دیرینه دارد. ولی ناپایداری و از بین رفتن الیاف و پارچه نسبت به دیگر مواریث بیشتر به چشم می خورد. که برای حفظ و زنده نگهداشتن آن باید کتب تاریخی و وقایع گذشته و دیوار نوشته ها را بررسی کرد. شوشتر شهری ست که در موقعیت جغرافیایی جنوب غربی ایران واقع است و از جمله الیاف بسیار گرانقدر این مرز و بوم استبرق و پارچه ی دیبای شوشتری می باشد.

واژه های کلیدی: دیبا، شوشتر، استبرق، بافت

۱- مقدمه:
بیشتر آثار تاریخی انسان در قالب صنایع دستی، بناها و معماری و شعر و ادب از پایداری و ماندگاری زیادی برخوردارند و در گذر روزگار همچنان پابرجا می باشند. اما بحث پوشاک و الیاف به جهت ماهیت ضعیف و ناپایداری شان در گذر تاریخ فرسوده شده و از بین می روند. و برای دست یافتن اطلاعاتی از پوشاک گذشته باید در نقش دیوارها و کتب و متون ادبی جستجو پرداخت. تارو پود الیاف دستخوش روزگار می شوند و از بین می روند. یکی از با ارزش ترین منسوجات تاریخ کهن این مرز و بوم، پارچه ی دیبا و الیاف استبرق می باشد. براساس منابع مکتوب توصیف های زیادی از نوع پارچه دیبای شوشتری و ارزش اجتماعی و ویژگیهای بافندگی و رنگرزی آن وجود دارد که قصد داریم در قالب مقاله ای آن را مورد بررسی قرار دهیم.

۱-۲- ضرورت پژوهش:
پژوهش حاضر بر آن است که با بررسی در کتب تاریخی در حوزه بافت پارچه ی دیبای شوشتری و تحقیقات میدانی بر روی تکه پارچه ای که در خانواده شوشتری بافت شده به نوع بافت آن دست پیدا کرده و با احیاء بافت دیبای شوشتری گامی در جهت زنده نگهداشتن میراث فرهنگی کهن شوشتر برداشته و نسبت به ایجاد رونق کسب و کار و جذب گردشگران در منطقه اقدام نماید.

۱-۳- واژه شناسی دیبا:
دیبا قماشی باشد از میرالوان. در لغتنامه دهخدا. جامعه ابریشمین، دیبا و دیبه نیز گویندش تعربیش دیباج و تازیش حریر بود. در معیار آمده است که دیباج معرب دیبا است. وادی شیر نیز در همین رأی رفته و گفته «دیبا در فارسی مرکب از دیو + باف» است. (از حاشیه المعرب جوالیقی ص ۱۴۰)
(مقس؛ ابریشم یا ریسمان پیله که نوعی از ابریشم «ی» است. یا دیبا یا کتان.
(منتهی الارب). استبرق؛ دیبائی ستبر است سندس و برنون دیبائی تنک است.
در فرهنگ معین آمده:
– دیبای شُشتر؛ دیبائی که شُشتر آرند- حریر بافت شوشتر؛
صبا را ندانی زعطار تبّت زمین را ندانی ز دیبای شُشتر

۱-۴- پیشینه بافندگی در خوزستان:
پیشرفت و سطح زندگی یک جامعه را با آثار فرهنگی آن جامعه می توان قیاس کرد. نساجی و فن بافندگی در خوزستان نمایانگر پیشرفت فرهنگ و دانش مردمان آن دیار می باشد. هنر بافندگی مردمان خوزستان برگرفته از عقاید سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و اعتقادات دینی بوده و همچنان در این عرصه تداوم داشته است.

صنعت نساجی در دوران ساسانی دارای اوج نبوغ و پیشرفتهای شایان هنری بود. سپس با ظهور اسلام این صنعت با هنر سنت های باستانی ایران و اعتقادات دینی درآمیخت خوزستان که همواره به عنوان یکی از مراکز عمده تجاری و سیاسی ایران باستان به شمار می رفته است. براساس شواهد تاریخی در زمینه بافت انواع منسوجات نیز دارای پیشنه ای کهن است. مهرهایی متعلق به هزاره چهارم ق.م از حفاری شوش بدست آمده که (بافندگانی را در کنار دستگاه های مختلف نساجی نشان می دهد.

روی یکی از آنها که از سوی پیرآمیه طراحی و معرفی شده یک دار افقی دیده می شود). پورابریشم. احسان؛ ماهیت دیبای شوشتر ………. ۴/۲/۱۳۹۰ در عهد ساسانیان، کارگاههای بافندگی و نساجی در خوزستان گسترش یافت. در این میان شهر کهن شوشتر از پیشینه ی بافندگی ارزشمندی برخوردار می باشد. شوشتر به عنوان مرکزی پرآوازه در تولید پارچه ای ابریشمین خاص به نام دیبا شناخته می شد. بافت دیبا از سده سوم یا سیزدهم میلادی در زمان خلفای عباسی به عنوان خلعت و همچنین جامه های سلاطین از دیبای گرانمایه مورد استفاده قرار می گرفت.
روح فر، زهره، نگاهی بر پارچه بافی دوران اسلامی. در کتاب مسالک و ممالک درباره پارچه بافی خوزستان چنین آمده: «از شوشتر جامه های دیبای گرانمایه خیزد و از آن کسوت خانه کعبه سازند».
روح فر، زهره، نگاهی بر پارچه بافی دوران اسلامی، سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی تهران. ص ۹؛ ۱۳۹۴

۲- بیان مسئله:
الیاف پارچه دیبا از گیاهی به نام استبرق بدست می آید. گیاه استبرق در شوشتر به صورت خودرو بوده، این گیاه بصورت درختچه به اندازه ۷۵ سانتی متر می باشد. گیاه استبرق دارای برگهائی پهن و پُرزدار و مخملی شکل بوده، گل این گیاه بصورت پنج پرو به رنگهای سفید و صورتی و بنفش می باشد. که از وسط گل دانه ای به صورت غوزه رشد کرده و بعد از شکفتن این دانه پرزهای سفید یا شیری رنگی که همان الیاف استبرق می باشند بیرون آمده که طی فرآیند ریسندگی این پُرزهای را می توان به لیف تبدیل کرد.
الیاف استبرق جز الیاف نیمه بلند و به اندازه ۳ الی ۵ سانتی متر بوده، الیاف استبرق از نظر خصوصیت ظاهری به رنگ سفید و شیری و براق و صاف و صیقلی می باشد. شکل فیزیکی آن میله ای و در برش عرضی دایره ای می باشد.

الیاف استبرق سلولزی بوده و بخاطر اینکه از طبیعت بدست می آید دوستدار محیط زیست بوده و به راحتی جذب طبیعت شده و آلودگی زیست محیطی ندارد. در مورد فرایند تولید الیاف استبرق در مرحله ریسندگی نظرات متفاوتی وجود دارد. در بررسی های میدانی از بافندگان شوشتری به این نتیجه رسیدیم که چون الیاف استبرق کوتاه و صاف و صیقلی می باشند و در فرایند رسیندگی برروی هم سُر خورده و با هم درگیر نمی شوند بنابراین بافندگان عصر ساسانی در شوشتر با استفاده صمغ و موم استحکام و چسبندگی الیاف را بالا برده و عمل ریسندگی را به راحتی انجام می دادند.

ولی می توان جهت ریسندگی از روش پوش دادن و برس کشی الیاف خام هم استفاده کرد .باتوجه به تجربه ی عملی به این نتیجه دست یافتم که روش پوش دادن و در گیر کردن الیاف استبرق در فرایند ریسندگی الیاف مناسب تر بوده و اثربخش تر می باشد. زیرا در این روشن الیاف درهم تنیده شده و با هم درگیر می شوند و تا حد مطلوب طول الیاف کوتاه جهت ریسندگی بلندتر می شوند. امید است که در آزمایشات بیشتر در آینده به نتایج بهتری دست پیدا کنیم.

۳- رنگرزی الیاف استبرق:

در گذشته تمام مراحل تهیه دیبا از لیف تا ریسندگی و تبدیل به پارچه به صورت سنتی تولید می شده، بنابراین دور از انتظار نیست که فرایند رنگرزی هم از همین قانون متابعت داشته باشد و جهت رنگرزی دیبا از رنگدانه های طبیعی استفاده کنند.
براساس تحقیقات میدانی و بررسی های مکرر از بافندگان شوشتری این نتیجه بدست آمد که رنگرزی پارچه ی دیبای شوشتری به روش نیل بوده است.

نیل گیاهی ست که بصورت بوته ای در طبیعت وجود دارد. و بشر هزاران سال پیش آن شناخته است. خاستگاه آن هند و مصر می باشد و از هند به سایر نقاط برده شد. وجود نیل های شیمیائی باعث شده است که مقدار زیادی از زراعت نیل طبیعی کاهش پیدا کند.

نیل گیاهی است که بوته آن ۲ سال عمر می کند. ضخامت تنه آن حدود ۲ سانتی متر قطر دارد. برگهای آن شبیه اقاقیا می باشد و بیشترین ماده رنگی ایندیگو در برگهای گیاه نیل می باشد. گل نیل بشکل گل اقاقیا و به هم پیوسته و به رنگهای سفید و صورتی و ارغوانی می باشد و میوه آن شبیه فلفل سبزتیره می باشد. و در اوایل بهار و پائیز کشت می شود.

رنگ نیل از طریق خشک کردن و آسیاب کردن برگهای گیاه نیل بدست می آید. پودر برگهای نیل سبز رنگ بوده و هنگامی که در معرض آب قرار بگیرند رنگ آن تیره می شود.

جهت برداشت گیاه نیل قسمت بالای گیاه را ۱۰ سانتی متر بالاتر از خاک درو کرده سپس قطعات بریده شده را در معرض آفتاب بصورت دسته دسته قرار داده تا برگهای آن خشک شده سپس برگهای خشک شده را از شاخه جدا کرده و در حوضچه هایی قرار داده و برروی آن ها چوبهای سنگین گذاشته تا آب روی تمام برگها را بپوشاند. پس از چند ساعت عمل تبخیر صورت گرفته و گاز کربنیک و اکسیژن از آنها متصاعد شد و کف سفیدی روی سطح حوضچه ها بوجود می آید.

در این مرحله آب حوضچه ها ابتدا زرد سپس سبز می شود. بعد از عمل تبخیر آب را از برگها جدا کرده و در ظرف فلزی ریخته هم می زنند وجود اکسیژن هوا باعث اکسیده کردن محلول می شود. و رنگ آن آبی پررنگ می شود. رسوب باقی مانده در ته ظرف را حرارت داده تا آب آن تبخیر شود و به شکل خمیر درآید. سپس آن را از صافی عبور داده و خشک می کنند. و قطعات خشک شده را به شکل پودر در می آورند.

رنگ نیل در ابتدا آبی کاربنی یا سورمه ای بوده که به راحتی با افزودنیهایی می توان رنگهای متنوعی از نیل را بدست آورد.

۴- بافت پارچه دیبای شوشتری:

در تحقیقاتی که توسط برخی اساتید و محققین صورت گرفته، بافت پارچه دیبا را بافت مرکب می دانند.
از معدود بافته هایی که تشخیص آنها به دوره ساسانی میّسر شد نمونه هایی هستند که گورهای آسیای میانه، مصر و خزائن کلیساهای اروپا حفظ شده اند. بیشتر این منسوجات ابریشمین به شیوه مرکب جناغی بافته شده اند (یارشاطر، ۱۳۸۰، ج۳، ۶۴۵) ماهیت دیبای شوشتری. پورابریشم، احسان، فربود. فرنیاز- ۴/۲/۹۰.

برای آشنائی بیشتر بافت ابرشینه های ساسانی که دیبای شوشتری نیز از این خانواده است باید به پژوهش های انجام شده بر منسوجات ابریشمی شهر آنتی نوئه توجه داشت. اواخر سده گذشته در کاووشهای شهر آنتی نوئه مصر پارچه هایی بدست آمد که پس از بررسی، نقش های برخی ایرانی و یا دارای منشأ ایرانی تشخیص داده شد. (پورابریشم، احسان، ماهیت دیبای شوشتر، نشریه هنرهای زیبا شماره ۴۵-۱۳۹۰).

با توجه به شواهد موجود، تأثیر هنر سوریانی در منسوجات ابریشمی خوزستان را بیان می کند. تأثیری هم در نوع دستگاه بافندگی و هم در شیوه بافت مشهود است. پورابریشم- احسان ۱۳۹۰.

۵- آخرین نمونه پارچه دیبای شوشتری:

پارچه ی دیبای شوشتر از نظر نوع بافت انواع و اقسام فراوانی دارد در بررسی های میدانی که به تأیید کارشناسان و میراث فرهنگی شوشتر رسیده پارچه ای به ابعاد حدود ۱۵× ۱۵ سانتی متر بصورت موروثی در یکی از خانواده شوشتری یافت شده است که برای صحت و سقم این ادعا و انتصاب این تکه پارچه به دیبای اصلی شوشتر توسط دانشجوی مهندسی نساجی آقای باغبان در آزمایشگاه صنعتی اصفهان مورد بررسی و آنالیز قرار گرفت و براساس نظر کارشناسان نسبت به قدمت ۳۰۰ ساله ی آن مهر تأیید زده شد. با بررسی های جامع و هماهنگی با دیبای زربفت ذراتی از الیاف طلا در تاروپود پارچه دیبای شوشتری مشهود است.

۶- شیوه بافت پارچه دیبای شوشتری کشف شده:

در مورد شیوه بافت تکه پارچه دیبای شوشتری که در خانواده اصیل شوشتری یافت شده است بررسی های زیادی انجام داد و براساس تصویر تکه پارچه دیبا موفق به یافتن نوع پارچه دیبا شدم. نوع بافت این پارچه بصورت مرکب و هشت ورودی می باشد که نخ های پود آن از الیاف استبرق نتابیده و بصورت کلافی بوده که همین امر موجب ضخامت و استحکام لازم پارچه دیبا می شود. و الیاف تار آن رشته های نخ تابیده استبرق می باشد. که در هر رج از بافت عبور نخ پود نسبت به رج قبلی تغییر می کند.

با توجه به بررسی درمورد نوع بافت پارچه دیبا از روی تکه پارچه ی بدست آمده که دارای قدمت ۳۰۰ ساله می باشد. نقشه شیوه بافت آن را بدست آورده و اقدام به بافت آن نمودم که با استفاده از نخ ابریشم مصنوعی طبق نقشه بافت را به شکل زیر انجام داده. تصویر زیر، پارچه بافته شده را براساس نقشه بدست آمده نشان می دهد.

۷- نتیجه گیری:
با توجه به توصیف ها و شواهد ومصاحبه هایی که از دیبای شوشتری بدست آمد درمی یابیم که پارچه مذکور منسوجی زربفت بوده که خاستگاه از طبیعت و در شوشتر بوده و پرورش و رسیدگی و بافندگی آن جزمحصولات بومی شوشتر می باشد پارچه دیبای شوشتری نسبت به ابریشم از جایگاه بالاتری برخوردار بوده و با توجه بدست یافتن به شیوه ی بافت دیبای شوشتری در حال حاضر می توان آن را مجدداً رواج داده و با احیا بافت دیبای شوشتری باعث رونق اقتصادی و حذب گردشگران در منطقه شده و همچنین باعث حفظ میراث فرهنگی منطقه می باشد .

زیرا که طبق منابع مکتوب منسوج دیبای شوشتری در حالی که در عصر طلایی و اوج شکوفایی بود در سده ی هفتم و هشتم هجری همزمان با حمله مغول به ایران رو به زوال رفت و در این زمان با تلاش زیاد جرقه ی امیدی در احیاء این کالای بومی و تاریخی و میراث فرهنگی زده شده است.

۸- فهرست منابع:
پوپ: آرتورا پهام (۱۳۸۷)،سیری در هزاران،ج۲،فصل۲۳،پارچه های دوره ساسانیان
پوپ آرتورا پهام (۱۳۸۷)، سیری در هنر ایران، ج ۵،
روح فر، زهره، (۱۳۶۷) نگاهی به پارچه بافی دوران اسلامی، سمت، تهران.
کتاب نساجی الیاف، دبیرخانه چاپ کتب درسی آموزش و پرورش، هنرستان.
پورابریشم احسان، فربود فریناز (۱۳۹۰) ماهیت دیبای شوشتری از منظر منابع مکتوب، نشریه هنرهای زیبا آقای فروزان زاده، بافنده شوشتری؛ مصاحبه.
پوپ، آرتورا پهام (۱۳۸۷)، سیری در هنر ایران، بخش واژه شناسی.