درخشش هنر ایرانی بر طاقچه زندگی مدرن

ضرورت توجه به کاربردی شدن صنایع دستی در جامعه

نویسنده: صدیقه توانا

حال و روز صنایع دستی این روزها خیلی خوب نیست، حالادیگر از کاشان، اصفهان و یزد، دیارهایی که تزییناتشان به چین و ماچین می رفت و شهره بودند، چیز زیادی نمانده و از بزرگ ترین مراکز تولید انواع مختلف صنایع دستی ایرانی تنها تاروپودهایی نخ نما شده باقی مانده است.
غربت صنایع دستی را می توانی از دهانه های بازار اصفهان بفهمی که خود شاهدی بی ادعاست، شاهدی که کمتر می توان رنگ مهد هنرهای زیبا و صنایع ظریفه را در آن مشاهده کرد.
حالادیگر از زری دوزی و قلم کاری، ترمه و نقره کاری و تذهیب و تحریر انواع کتاب و قطعات نگارگری و نقاشی که جملگی به مرکزیت هنری اصفهان و یزد و کاشان گواهی می دادند، خیلی خبری نیست.
حالاتنها می توان در کتاب های صنایع دستی یا پیرمردانی که اگر صبحی در گذرند، هنرشان را نیز همان صبح با خود می برند، نشانه ای کم رنگ یافت.
نباید بگذاریم که همان نشانه های خاک گرفته در پس غبار بی حمایتی و کم توجهی تبدیل به کهنه خاطره ای شوند که در گوشه دنج اندیشه ها جاخوش کنند.
حال صنایع دستی اصفهان حالادیگر خیلی خوب نیست از سیم کشی، زرکشی، زربافی، گلابتون دوزی، پولک دوزی، زنجیره بافی، قالی بافی و نساجی که روزگاری از صنایع دستی و هنرهای سنتی رایج اصفهان بود. این روزها اینها را نمی بینی شاید اگر هم جست وجو کنی در ته صندوقچه مادربزرگ بیابی که سالهاست مثل خودش فراموش شده است.
حالاآن هنرها به حدی از رونق افتاده که خیلی ها ترجیح می دهند کالاهای چینی. پارچه های هندی و صنایع دستی ارزان قیمت پاکستانی بخرند، این را خیلی ها می گویند از کسانی که توی بازار هستند تا توریستهایی که نمی دانند آنچه که می خرند به اصطلاح صنایع دستی چین است نه اصفهان!
جایگاه صنایع دستی در میان صنایع مدرن و مشکلات رشد و توسعه این صنایع در بازار، نقاط ضعف و قوت موقعیت صنایع دستی در داخل و خارج از کشور و نیاز واقعی بازار در مورد هنرهای دستی همچنین نقش صنایع دستی در صادرات غیرنفتی مهم ترین محورهایی است که در چند شماره گزارش پیش رو به مناسبت روز جهانی صنایع دستی آن را مورد نقد و بررسی قرار می دهیم.

یادگار ارزشمند نیاکان
هنرهای سنتی جزئی از فرهنگ ملی ما نیست، بلکه پایه و اساس آن است و یادگار ارزشمندی از نیاکان است.ممکن است از طریق خیلی از ابزارها مثل بازرگانی، سیاست و… بتوان گفت وگو کرد، اما آنچه ماندنی است ابزاری است که برگرفته از دل هنرمند و عجین شده با ذره ذره وجودش باشد و بنابراین نباید بگذاریم به راحتی این آثار آمیخته با روح هنر ایرانی به ورطه فراموشی سپرده شده و غبار کهنگی بر آنها بنشیند.
شهلافتاحی، استاد دانشگاه و باستان شناس نیز در گفت وگو با گزارشگر کیهان نقطه نظرات خود را در مورد هنر سنتی و صنایع دستی این طور بیان می کند: «آنچه برای همه ما ایرانی ها مسلم و مسجل است غنای میراث کهن فرهنگی و گرانقدر و موهبت های طبیعی و جغرافیایی سرزمین کهن ایران اسلامی که تحول آن در طول تاریخ برکسی پوشیده نیست.»
وی می گوید:«آثار هنری در طول هزاران سال از گذشته تا آینده، همان طور که با ما ارتباط برقرار می کند، با آیندگان نیز ارتباط برقرار می کند و هر روز بیشتر صیقل می خورد و همچون آینه منعکس کننده روح پاک درون هنرمند می شود.»
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه اثر هنری متعلق به همه می باشد و همه باید در حفظ و بقای آن بکوشند، خاطرنشان می کند: «صنایع دستی و هنر سنتی- اسلامی متعلق به همه است و مردم از دیدن آن لذت می برند و تعلق خاطر خود را به خلق آثار صنایع دستی و هنر ابراز می دارند، اما آنچه دراین بین مهم است این نکته می باشد که خلق این آثار در دنیای ماشینی و مدرن نباید به ورطه فراموشی سپرده شود، متاسفانه صنایع دستی این روزها در برخی از منازل اعیان و اشراف دیده می شود که آن هم در بوفه های قدیمی خاک می خورد، هنر و صنعت دست نیاز به توجه دارد. از پشت ویترین مغازه ها دیدن و به به و چه چه زدن خوب است، اما وقتی این هنر ارزشمندتر می شود که به خانه های ما ورود پیدا کند و صنایع دستی کاربردی شود.»
خانم فتاحی اضافه می کند: با سفری در سرزمین ایران هرگوشه و کناری نشان از فرهنگ جذاب و متفاوت دارد. لرها، کردها، ترکمن ها، بلوچ ها و عربها نقش خاصی در یادها به جای می گذارند و در این میان هنر و ابتکار در رفع نیازهای روزمره در خلق صنایع دستی به ماندگاری این کالاانجامیده است.
این باستان شناس می گوید: «سفال لاله جین، قلم زنی و خاتم کاری اصفهان، ملیله کاری، چاقو و ظرف های مسی زنجان، قالی های ترکمن با نقش های لچک وترنج، ترمه دوزی و زری دوزی یزد، فرش های پرنقش و نگار کاشان و آینه کاری سیستان و بلوچستان هر کدام ریشه در فرهنگ آن دیار دارد.

صنایع دستی با ذوق هنری و خلاقیت فکری
احمد نجاتی، کارشناس صنایع دستی هم در گفت وگو با گزارشگر کیهان در مورد پیدایش و خلق این آثار و صنایع دستی این طور می گوید: «نیازهای بومی به همراه ابزار و مواداولیه بومی منجر به خلق کالای خاص درهر منطقه و شهر شده با توجه به مواد اولیه بومی هر شهری و با خلاقیت هنری آفرینندگان، تعداد و تنوع کالای دستی در کشور به وضوح نمایان است.»
وی می گوید: «درآمدهای ارزی ناشی از فروش صنایع هم می تواند بخش مهمی از صادرات غیرنفتی کشور را برعهده گیرد، البته به شرط اینکه دائم شاهد تغییر و تحول در بخشهای مدیریتی در سازمان گردشگری و میراث فرهنگی نباشیم.»
این کارشناس در توضیحات بیشتری اضافه می کند: «قرار براین بود که صنایع دستی و صادرات غیرنفتی جایگزین نفت باشد، اما متاسفانه سازمان میراث فرهنگی دراین بخش ضعیف عمل کرد و بخش گردشگری سازمان هم دائم درحال تغییر و تحول و جابه جایی مدیران خود است، این مسئله تا جایی افزایش یافته که هر سه ماه یک بار مدیر یکی از بخشهای تابع عوض می شود و طبیعی است که جابه جایی در بخش گردشگری اثر سوئی در بخش میراث فرهنگی و صنایع دستی دارد و برنامه ها و اهداف بلندمدت آن را تحت الشعاع قرار می دهد.»
آقای نجاتی می گوید: «وقتی گردشگری چه داخلی و چه خارجی به شهرهای معروفی مثل نیشابور، کرمانشاه، یزد و… سفر می کند قطعا باید با آثار تاریخی و صنایع دستی منطقه به خوبی آشنایی پیدا کند، اما متاسفانه با مدیریت ضعیف این سازمان طی سال های گذشته نه تنها گردشگری رونق زیادی پیدا نکرده، بلکه بر صنایع دستی هم غبار بی کسی نشسته است. عرضه اجناس و مصنوعات چینی در اغلب فروشگاه های بین راهی در شهرهای توریستی کشور و استقبال مردم نیز موید این مسئله است که تمام این مشکلات به مدیریت ضعیف در بخش های مربوطه برمی گردد.»

کثرت تنوع هنرهای سنتی
تمدن چند هزار ساله ایران نشانی بر کثرت و تنوع هنرهای سنتی در این کشور است که زمانی به عنوان صنعت اصلی در این سرزمین به شمار می آمد، اما آیا هم اکنون نیز می توان از آن به عنوان صنعت در کشور نام برد؟ براستی چرا این هنر و صنعت به حاشیه رفته است؟
دکتر حسین میرخانی عضو هیئت علمی دانشگاه سمنان و پژوهشگر آثار تاریخی در گفت وگو با گزارشگر کیهان در پاسخ به سوال فوق با اشاره به اینکه دلایل بسیاری باعث ضعف این صنعت و به حاشیه کشانده شدن آن شده است می گوید: «یکی از آنها، نبود شناخت نیاز واقعی بازار و سلیقه مصرف کننده امروزی یا به عبارتی بازاریابی مناسب است. این نبود توجه و فاصله روزافزون میان خواسته مصرف کنندگان و تولیدات صنایع دستی در کشور باعث شده به این صنعت و هنر ایرانی لطمات جبران ناپذیری وارد شود. در صورتی که این صنعت در طول سالیان دراز نشان داده می تواند بسیاری از بازارها و توجهات داخلی و خارجی را به خود معطوف کند.»
دکتر میرخانی می گوید: «نبود توجه به بازاریابی متاسفانه باعث شده صنایع دستی کشورهای دیگر مانند چین و هند با کیفیت بسیار پایین و با استفاده از موادی که گاه استفاده از آنها توسط بسیاری از متخصصان علوم بهداشتی و سلامتی منع شود، بازارهای جهانی و حتی بازار داخلی کشور ما را در اختیار خود درآورد.»
این عضو هیئت علمی دانشگاه می گوید: «سالانه میلیون ها تومان سرمایه مردم صرف خرید این گونه محصولات و پر کردن جیب سرمایه گذاران خارجی می شود در حالی که صنایع دستی ما با کسر کوچکی از این مبالغ می تواند به شکوفایی شایسته و در خورشان دست یابد، این معضل نه تنها دل دوستداران، هنرمندان و دست اندرکاران این صنایع را به درد می آورد، بلکه باعث می شود یکی از بازارهای کاریابی و اشتغالزایی کشور نیز رو به نابودی رود.»
دکتر میرخانی تاکید می کند: «صنایع دستی ما با کمترین سرمایه و تنها با استعداد و ذوق جوانان ایرانی، نواده گان هنرمندان و صنعت گران پیشین می تواند جایگاه خود را به عنوان یک حرفه درآمدزا در بین نسل جدید باز کند، با این حال بسیاری از جوانان با وجود نداشتن شغل، حتی به ذهن خود نمی آورند که به سمت تولید صنایع دستی بروند در صورتی که توجه به آن با رویکردهای اقتصادی به عنوان صنعتی درآمدزا، می تواند تحولات چشمگیری را منجر شود که جدا از سوددهی برای تولیدکننده در داخل کشور، عامل توسعه و ارزآوری می شود.»
از این استاد دانشگاه در مورد علت این بی علاقگی می پرسم و اینکه دلایل آن را باید در کجا جست وجو کرد؟ که وی در پاسخم را با ذکر نکته ای بسیار دقیق و ظریف این طور می گوید: «اینکه بگوییم جوانان در عصر سرعت و فن آوری دیگر انگیزه ای برای روی آوردن به حرفه وقت گیر و پرمشقت هنر دستی ندارند و دنبال مشاغل پردرآمد و راحت هستند، خیلی سطحی نگری است چون در حال حاضر هم جوانانی هستند که واقعا از روی نیاز مجبورند فضای تاریک و نمور برخی کارگاه های صنعتی را با درآمدی هر چند اندک و ناچیز تحمل کنند، اما این مسئله دلیل موجهی نیست که مسئولان مربوطه نسبت به این نیاز بی توجه باشند. از وی در مورد راهکار حل این مشکل سوال می کنم که مسئولان باید چه تدابیر خاصی اتخاذ کنند تا جوانان مشتاق و جویای کار به این صنعت و هنر دست روی آورند و این استاد دانشگاه این طور پاسخم را می دهد: «نباید این نکته را فراموش کرد که رونق این صنعت در گرو هماهنگی و همکاری حلقه های شناخته شده ای است که در صورت اتصال شایسته می تواند به بار بنشیند. حلقه هایی مانند توجه مسئولان امر به وضعیت هنرمندان و صنعت گران کنونی که خود می تواند مشوقی برای نسل آینده باشد، از دیگر حلقه ها می توان به سرمایه گذاری مناسب، بازاریابی در داخل و خارج از کشور، برگزاری دوره های آموزشی برای هنرمندان در زمینه شناخت نیاز و سلیقه بازار و تبلیغات شایسته و گسترده نام برد.»

افزایش صادرات صنایع دستی با دوری از سیاست زدگی
در همین راستا دکتر تهمینه دانیالی معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری در گفت وگو با گزارشگر کیهان به انجام اقداماتی موثر در این حوزه اشاره می کند و می گوید: «بیمه کردن هنرمندان، اختصاص تسهیلات ویژه از سوی بانکها و صندوق های اعتباری، ایجاد شهرک و بازارچه های صنایع دستی، تشکیل تعاونی ها و اتحادیه های صنایع دستی و راه اندازی کارگاه های هنرهای سنتی و افزایش صادرات غیرنفتی در بخش صنایع دستی و نیز توجه ویژه به زیرساخت ها گام هایی مثبت در راستای ترویج و توسعه صنایع دستی در کشور است.»
با خانم دانیالی در ساختمان معاونت صنایع دستی در طبقه ۶ در اتاقی بسیار زیبا که با آثاری چشم نواز و در نهایت سلیقه و ذوق و هنر ایرانی تزیین شده در یک بعدازظهر خردادماه دیدار و گفت وگو می کنم به محض ورود میز و صندلی منبت کاری اشتردل تویسرکان همدان با رومیزی ترمه یزد و پرده های زری دوزی شده اصفهان توجهم را جلب می کند.
هر طرف که سر می چرخاندم هنری از گوشه گوشه ایران زمین مرا میخکوب خود می کند میز منبت کاری، تابلوی حک شده بر چوب، پرده آینه دوزی شده، گلدان قلم کاری… خوب طبیعی هم بود، در ساختمان معاونت صنایع دستی بودم. از بدو ورود آثار و هنر دست ایرانی هویدا بود و باید هم این طور می بود و اگر غیر از این بود جای تعجب داشت. خانم دانیالی با تصحیح این نگاه که صنایع دستی مورد غفلت واقع نشده به استقبال زیاد و روزافزون مردم به این هنر اشاره می کند و می گوید: «افزایش فروش محصولات صنایع دستی در تمام ایام سال به ویژه در عید نوروز و افزایش صادرات صنایع دستی و آمار به دست آمده نیز حکایت از نگاه ویژه مردم به هنر سنتی دارد.»
معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با اشاره به بیانات رهبر معظم انقلاب مبنی بر ضرورت مصرف کالاهای ایرانی خاطرنشان می کند: «ایرانی باید کالای ایرانی مصرف کند و خوشبختانه بسترهای لازم برای ارتقا فرهنگ و هنر ایرانی پس از ادغام معاونت صنایع دستی با سازمان میراث فرهنگی و گردشگری فراهم شده است»
خانم دانیالی می گوید: «تا قبل از شروع دولت دهم و ۴ سال دولت نهم کل صادرات صنایع دستی ۳۰۰میلیون دلار بود ولی طی دو سال گذشته با حمایت های بی سابقه و رهنمود های ولی فقیه و ابلاغ احکام و نگاه راهبردی ایشان برای هدایت جامعه ایران اسلامی، این صادرات به ۵۰۰میلیون دلار افزایش یافته است.»
وقتی به خانم دانیالی می گویم تغییر و تحولات مدیریتی در بخش گردشگری، آیا میراث فرهنگی و صنایع دستی را تحت الشعاع خود قرار داده و ممکن است ضربات جبران ناپذیری به این بخش وارد کند، این طور پاسخم را می دهد: در هر فعالیتی هر زمانی که حاشیه بر متن غلبه کند، و مجموعه هر وقت از اهداف عالیه خود دور شود، ماموریت اصلی فراموش می شود، در این دو سال گذشته اجازه ندادم هیچ گونه خللی وارد مجموعه شود و از سیاست زدگی دور بودم در مجموعه من کسی کار سیاسی نمی کند، و فقط به فکر ارتقا هنر و جایگاه آن در کشور و توسعه و ترویج صنایع دستی بودم. اما گاهی برخی از افراد آب را به جویی می اندازند که به نفع کسانی تمام می شود که دوستدار نظام نیستند، اما باید جلوی این سوءاستفاده ها گرفته شود.»
خانم دانیالی می گوید: «سال گذشته در کنار ۴۰۰ بنای تاریخی، بازارچه های صنایع دستی دایر کردیم و این مسیله موید همکاری این دو مجموعه در کنار هم می باشد.» معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی خاطر نشان می کند: «با توجه به اینکه در حال حاضر در شرایط تحریم هستیم باید ارزآوری در صادرات غیرنفتی را افزایش دهیم و طی ۲سال گذشته بیش از ۱۹۵ قلم صنعت جزء صادرات قرار گرفته است طوری که در سال ۲۰۱۰ نزدیک به ۳۰میلیون دلار صادرات صنایع دستی ایران به کشور چین داشتیم.»

روزنامه کیهان، شماره ۱۹۹۴۳ به تاریخ ۱۶/۳/۹۰، صفحه ۵ (گزارش روز)