رفوگری فرش دستباف ، هنری اصیل اما گمنام

درمیان بازار شلوغ اراک ، سراها و تیمچه هایی با فضای آرام قرار دارد که میزبان هنرمندان گمنام ترمیم فرش دستباف است، استادانی که با ظرافت تمام فرش های نفیس و ارزشمند را رفو می کنند و به آنها حیات دوباره می بخشند.

دست بافته های نفیس و هنرمندانه اراک از دیرباز شهرت جهانی داشته و تاریخچه این شهر بیش از دو قرن است که با هنر فرش گره خورده، اما مشاغل جانبی فرش از جمله رفوگری، رنگرزی و چله کشی کمتر معرفی شده است.

گرچه سرآغاز هنر رفوگری در اراک به درستی مشخص نیست اما بی شک تولد این هنر برای ترمیم فرش هایی که با گذر زمان دستخوش آسیب و فرسودگی شده؛ همزمان است و به نظرمی رسد در سالیان طولانی به عنوان یکی از حلقه های مهم صنعت فرش ایفای نقش کرده است.

فرش اراک بویژه فرش ساروق، باغچه ای از رنگ و طراوت است که در گذر زمان همواره مشتریان زیادی را به خود جلب کرده اما هر از گاهی که آسیب جدی به بافته ها وارد شده ، تنها دستان رفوگران خبره به احیای آن کمک کرده است، رفوگران بی ادعایی که سال ها با سرپنچه خود در پاسداشت این هنر اصیل کوشیده اند.

در کمتر پژوهش و کتابی نام هنرمندان رفوگر فرش استان مرکزی آورده شده اما نشان این هنرمندان هنوز بر پیکره صدها اثر نفیس فرش دستباف اراک باقی است.

از پله های سنگی و قدیمی سرای گلشن اراک بالا می روم، می گویند در حجره های دلباز طبقه دوم این سرا مردی از تبار عشق سکنی دارد، او قدیمی ترین رفوگر استان مرکزی است که سرپنجه هایش این روزها توان گذشته را ندارد اما هنوز بر بالین دست بافته های آسیب دیده حاضر می شود و با علاقه و مهارت تمام آنها را ترمیم می کند.

او کسی نیست جز استاد «صفر خندان» که بیش از ۷۰ سال در این حرفه استخوان خرد کرده و حاصل سال ها تلاش دراین حرفه تربیت ۲۰ شاگرد است که به گفته خودش بسیاری از آنها در کشورهای اروپایی جزو حلقه تجارت فرش دستباف خارجی هستند و بدون آنها فرش های هزار نقش و رنگ آسیب دیده ایرانی ، مجالی برای خودنمایی در نمایشگاه های پر رنگ و لعاب غربی نمی یابند.

استاد صفر با چهره ای متین و مهربان پذیرایم می شود، در حالی که قالی آسیب دیده ای را ترمیم می کند می گوید: رفوگری از دل است، عشق است و با پول یا هیچ چیز دیگری قابل معامله نیست.

هر قالی مثل آدمیزاد زنده است با اولین گره خامه بر پودهای دار متولد می شود و رشد می کند و با کامل شدن و افتادن در زیر پای مردم فصل جدید زندگیش آغاز می شود، زندگی همیشه سرخوشی نیست ، قالی هم گاه پیر و نخ نما می شود یا براثر استفاده زیاد و قرار گرفتن در معرض رطوبت، آتش، بیدزدگی و پوسیدگی نیاز به ترمیم پیدا می کند.

اینجاست که تلفیقی از هنرها و مهارت ها مثل خامه شناسی، رنگ شناسی، مهارت بافت، تنه کشی ونظیر آن در وجود یک رفوگر حرفه ای خودنمایی می کند و روح مجددی را در کالبد نیمه جان قالی می دمد.

استاد صفر رفوگر درحالی که که به تقدیرنامه نقش بسته به دیوار حجره اش با قاب قدیمی اشاره می کند ،از روزهای جوانیش می گوید که در زمستان های سرد اراک برای کمپانی های خارجی فرش شب تا صبح زیر نور فانوس های زنبوری کار می کرد .

آن روزها بازار اراک به فرش و هنرهای جانبی آن زنده بود و قالی هایی هزار نقش با کیفیت خامه های طبیعی و نقشه های ناب بافته می شد.

او می گوید: آن روزها دوران اوج رفوگری بود، گاه به کارگاه های نمور روستایی سفر می کردم و گاه به خانه ملاکان ثروتمند و در همه این اوقات من بودم و فرشی آسیب دیده که راز میان ما عشق بود و حیات دوباره.

استاد صفر که از ۱۰ سالگی در بازار اراک به کار مشغول شده آرزویش توانایی خواندن و نوشتن است اما او که هرگز موفق نشده بر سرکلاس درس بنشیند دانشی را نزد استادان فن آموخته که تا امروز نان آور خانه اش و همراه روزگار تنهایی و مشقت ها، شادی ها و لحظه های زندگیش بوده است.

استاد صفر رفوگر درحالی که یکی از ابزار قدیمی کارش را برانداز می کند می گوید: پیشینه رفوگری فرش در اراک ناپیداست اما به گمانم قدمت آن به بافت نخستین فرش در سلطان آباد بازگردد چون رفوگری با حیات فرش پیوند خورده، همانطور که هنرهای جانبی رنگرزی، چله کشی و قالی درازکنی.

وی گفت: استادانی که به من رفوگری آموختند استاد « محمد شریعتی» و «حاج اسماعیل دانش دوست » بودند و با توجه به اینکه قدیمی تر از من در رفوگری اراک در قید حیات نیست گمان نمی کنم هیچ سند یا شاهدی از نسل های قبلی رفوگران وجود داشته باشد.

وی افزود: روزهای زیادی را با این استادان سپری کردم این هنرمندان دو کاره بودند هم قالی دراز می کردند و هم معایب فرش را برطرف می کردند و من در دوران کودگی درس مردانگی، عشق و اصول زندگی را در کنار حرفه رفوگری از آنها یاد گرفتم.

چای سیردم (کاملا دم کشیده) در استکانی قدیمی و کمر باریک چاشنی دیدار باصفایمان می شود در میان گپ های خودمانی استاد از قالیباف خانه های روستایی می گوید، آن زمان ها زنان قالیباف از رفوگری هم سررشته داشتند غصه ای نبود هر بار که دسته گلی در بافت فرش آب می دادند می دانستند چطور آن را رفو کنند مگر آسیب های جدی که این موقع ها من میهمان محفلشان می شدم.

استاد صفر آهی می کشد و خامه های رنگارنگ آویزان شده بر دیوار مجاورش را با دست لمس می کند شاید می اندیشد که چرا این روزها مجبور است مولود نامبارک مدرنیته یعنی فرش ماشینی را رفو کند؟ با خامه های مصنوعی و الیافی از پلاستیک که به راحتی در معرض هر هوازدگی یا شرایط نامناسب آسیب می بیند.

او درحالی که شعری را زیر لب زمزمه می کند می گوید: آخرین نسل شاگردانی که تربیت کردم دراوایل انقلاب بود و این روزها جوانان رغبتی به این حرفه نشان نمی دهند انگار قرار است به همین زودی کورسوی چراغ این هنرصنعت خاموش شود.

او معتقد است که درآمد این حرفه بد نیست و اگر جوانان با علاقه و به دور از تقلب و بی دقتی های رایج در این وادی گام نهند زندگیشان تامین می شود.

استاد صفر می گوید: تمام غصه من این است که حجره ها و سراهای بازار اراک که در نیم قرن پیش کانون آمد و شد اهالی هنر صنعت فرش بود و امروز با مشاغلی ناهمگون پر شده درست مانند وصله ناجور بر پیکره فرهنگ و هنر نشسته و عاریتی بودن آن زار می زند.

آن سوتر در منتهی الیه سرای نوذری چراغ حجره ای کوچک و قدیمی روشن است و در آن پسر استاد صفر به نام «محمد خندان» نیزبه عنوان آخرین بازماندگان هنر رفوگری فرش در حال کار است.

او بازنشسته یکی از کارگاه های صنعتی اراک است اما از کودکی کنار پدرش مشق عشق کرده و معتقد است هیچ لذتی در دنیا برایش بالاتر از شغل رفوگری نیست.

آقای خندان می گوید: شمار کسانی که در عرصه رفوگری فعالیت دارند به انگشتان دست هم نمی رسند و این قلبم را می فشارد.

استاد شریعت که نسل پیشتر از پدرم بود بیش از ۳۰ سال است به دیار باقی شتافته و با بی رغبتی نسل جوان و غفلنت و رخوتی که در انعکاس داشته های رفوگری به نسل بعد وجود دارد، می ترسم بزودی رشته های هنر رفوگری از هم باز شود و یکی از حلقه های مهم زنجیره تولید دستباف در هیاهوی بازار اراک به فراموشی سپرده شود.

استادان روزبهانی ، فراهانی، خشکی، قنبری، یافت، اجتهادی و عظیمی بازماندگان هنر رفوگری قالی در بازار اراک هستند که عمدتا سن زیادی دارند و وقت آن رسیده مسوولان استادکاران کهنه کار را با دانش آموختگان تحصیلات آکادمی و دانشگاهی آشتی دهند و تا دیر نشده و پویایی و رونق پیشین فرش ساروق را که شهرتی جهانی داشت بازگردانند.

این خطر تنها در کمین هنر رفوگری نیست بلکه نقشه کش های قالی، چله کش ها، قالی درازکن ها و رنگرزها و سایر مشاغل جانبی فرش هم دست کمی از رفوگران ندارند و باید هرچه زودتر به داد آنها برسند.

آقای خندان تاکید دارد که فرش دستباف بخشی از هویت ایرانی است، هنری که در لحظه لحظه زندگی با ذوق و قریحه و نحوه تفکر و برداشت های مردم خلق و به هنری اصیل و زیبا بدل شده است.

او با بغضی در گلو می گوید: من از هفت سالگی اشتیاق این کار را داشتم اما فرزندان و نوه هایم که همگی تحصیل کرده دانشگاه هستند فرسنگ ها با من و هنر رفوگری فاصله دارند و من مرگی تدریجی برای این هنر را چون شکستن و فروریختن استخوان های سست یک سالمند حس می کنم.

کارشناس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی بر این باور است که فرش دستباف ثروت فرهنگی وهنری به بلندای تاریخ ملت ایران است که باید با همه مشاغل و ریزه کاری های آن در کانون توجه قرار گرفته، حفظ و احیا شود.

« محمد نادری» افزود: رفوگری، کاری است که با ظرافت و دقت بسیارهمراه است، استاد رفوگر چون پزشکی حاذق با دقت زوایای تاروپود،حاشیه و ریشه فرش، نوع بافت و خامه به کار رفته در آن را می کاود و با تشخیص بهنگام پوسیدگی ها و آسیب ها با صبر و حوصله ضایعات ایجاد شده را جبران می کند و به همت او دست بافته ترمیم شده بار دیگر میهمان منازل و محافل می شود.

او معتقد است: رفوگری مکمل هنرفرشبافی است اگرچه نام اولین کسی که در استان مبادرت به رفوگری کرده در هاله ای از ابهام قرار دارد و گمنام زیسته وگمنام مرده، ولی با هنرش همواره زنده است و امروز تجارب او دستمایه احیای زیراندازهای آسیب دیده می شود.

نادری می گوید:هنر میرایی ندارد، زمان و مکان نمی شناسد و کار هر رفوگر شاید در برهه هایی از زمان موجب شده که فرش حرف های گفتنی خود را حفظ کند.

یکی ازپیشکسوتان فرش استان مرکزی نیز گفت: هر فرشباف باید کم و بیش با هنر رفوگری نیز آشنا باشد تا در هنگام ضرورت بتواند نیازهای خود و دیگران را برطرف کند.
البته مهارت و ممارست در این رشته نیاز به تعلیم گرفتن و تمرین و کسب تجربه دارد که رفوگر تازه کار بتدریج مهارت پیدا می کند.

«عبدالحسین اخوان » افزود: قبل از شروع به رفوگری باید فرش مورد نظر را گسترد و پشت و روی آن را به دقت بررسی و نوع و میزان آسیب دیدگی را تعیین و یادداشت کرد و سپس با توجه به اینکه فرش از چه جنسی باشد به اصلاح ضایعات ایجاد شده پرداخت.

وی عنوان کرد : از ضایعات و آسیب های جدی فرش دستباف می توان به ضایعات ناشی از کهنگی و طول عمر قالی از قبیل پوسیدگی، پاره شدن شیرازه، دررفتگی و فرسودگی چله ها، جرخوردگی و پارگی،رنگ پریدگی و یااز بین رفتن پرزها، نواقص ایجاد شده ناشی از آتش سوزی و سوختگی، بیدزدگی، پوسیدگی ناشی از رطوبت و موادشیمیایی، بریدگی با وسایل برنده اشاره کرد که بسته به سطحی یا عمقی بودن، باید عملیات ویژه برای آن توسط رفوگر انجام شود.

اخوان گفت: یکی از کارهای مهم رفوگران، عملیات مرمت و پرداخت فرش است که برای انجام آن ابزارهایی شامل قلاب، درفش، خواب پشت، دفتین، قیچی، دمباریک(انبردست)، سوزن دردو اندازه کوچک وبزرگ، پود، نخ پنبه ای(چله)،نخ ابریشمی، ظرف آب، تخته، چکش، میخ کش، اتو، کیله و میخ نیاز است.

وی بیان کرد: انتخاب خامه و میزان کهنگی آن متناسب با عمر قالی اهمیت زیادی دارد و از طرفی نیز یک رفوگر برجسته باید به نقشه قالی آسیب دیده تسلط داشته و بتواند بخش معیوب را نظیر سایر بخش ها ترمیم کند به طوری که آن حوزه درمتن قالی همانند سایر قسمتها به نظر آید.

پاهایم را که بر سنگ فرش های کهنه سراها و تیمچه های بازار سرپوشیده اراک می گذارم نوعی احساس افتخار و اصالت در وجودم موج می زند بیش از ۲۰۰ سال پیش مردمانی هوشمند مجموعه سلطان آباد را برپا کردند تا خاستگاه اوج هنر ایرانی در تار و پودهای رنگین باشد، دست بافته هایی نفیس که پای کمپانی های خارجی نظیر زیگلر را نیز به این خطه باز کرد.

درختان کهنسال در محوطه سراهای بازار اراک به قامت تاریخ مردم این دیارند کسی چه می داند شاید استاد صفرهای زیادی دردهای کهنه شان را در پای این درختها با هم نقل و زیر سایه همین درختان هزاران دست بافته آسیب دیده را ترمیم کرده اند.

این روزها آجر این سراها و درختان کهنسال آنها دلشان برای نشاط هنر صنعت فرش این خطه تنگ شده ، اصالتی که در هیاهوی مشاغل مدرن و به هم ریختگی فرهنگی و زیستی گم شده و دست تمنا به سوی فرهیختگان و پیشکسوتانی دارد تا آسیب های آن را بازشناسی کنند و با ظرافت تام هویت ناب فرش این منطقه را ترمیم کنند.

مژگان حیدری