بافت و تولید تور ویژه مزارع آبزی پروری

دکتر میررضا طاهری­اطاقسرا

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر

• مقدمه

روش‌هایی برای پرورش ماهی و آبزیان در دریا وجود دارد که آن عبارت است از پرورش ماهی و سایر آبزیان در محیط‌های محصور در داخل آب‌های آزاد دریاها و اقیانوس‌ها است. در این روش بچه ماهی­ها در محیط محصور دریا یا اقیانوس‌ها رها شده و تغذیه می­شوند و علاوه بر بهره برداری اقتصادی به منظور فروش تجاری برای غذا، از این ماهی‌ها برای ماهیگیری تفریحی و یا آزادسازی آنها به منظور تعدیل در تعداد ماهی‌های آبها و مناطق دریایی نیز استفاده می­شود.

همواره تقاضا برای ماهی و غذاهای پروتئینی دریایی در حال افزایش و منابع پروتئینی طبیعی و وحشی دریا تدریجا در حال کاهش است. از سال ۱۹۷۰، به طور سالانه رشد تولید ماهی به روش آبزی­پروری ۶٫۶% است. آمار جهانی سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) نشان می­دهد که در سال ۲۰۰۸ کل تولید ماهی‌های پرورشی جهان به وزن ۳۳٫۸ میلیون تن و به ارزش کل ۶۰ میلیارد دلار و در همین سال سهم آبزی­پروری از مصرف جهانی غذاهای دریایی حدود ۴۵٫۷% بوده است. برای نمونه اکنون ۶۲% از ماهی‌های پرورشی جهان در کشور چین تولید می­شود، و تاکنون بیش از ۵۰% از غذاهای دریایی سال ۲۰۱۶ بصورت آبزی­پروری تولید شده است.

• آبزی­پروری در دریا

آبزی­پروری در مناطق دور از ساحل دریا به آبزی­پروری در آب‌های آزاد شناخته می­شود و یک رویکرد جدید و در حال توسعه در زمینه کشت دریایی یا مزرعه دریایی است و در واقع مزرعه پرورش ماهی به دور از ساحل منتقل می­شود. این مزارع که به صورت قفسهایی هستند، در مناطقی از آب دریا ساخته می­شوند که عمق آنها بیشتر و آب آنها دارای حصار طبیعی و سکون کمتری نسبت به آب‌های نزدیک به ساحل دارد و آب آزاد دریا بخوبی در آن منطقه جریان دارد.

یکی از دلایل عدم برپایی قفس پرورش ماهی در نزدیکی ساحل، اجتناب از انباشت مواد غذایی و خوراک ماهی و همچنین فضولات ماهی در کف دریا و جلوگیری از آسیب به اکو سیستم داخل دریا می­باشد. لذا، با برپایی قفسهای پرورش ماهی در مناطق دور از ساحل، مواد ته نشین شده از خوراک دام و فضولات ماهی توسط جریان آب از زیر قفسها جارو شده و در آب رقیق می­گردد. ساختن قفسهای پرورش ماهی در مناطق دور از ساحل مزایای دیگری نظیر بیشتر بودن فضای در دسترس و در نتیجه افزایش تولید ماهی را به همراه دارد. اگر چه ساخت این قفس‌ها در مناطق دور از ساحل، ممکن است برخوردهایی با دیگر استفاده کنندگان این مناطق داشته باشد، ولی از آنجا که بهره­برداران از آبهای نزدیک به ساحل بیشتر هستند لذا، مزاحمت برای این قفسها در مناطق دور از سواحل کمتر می­باشد. اما پرورش ماهی در قفس و در آبهای دریا معایبی داشته و محدودیتهایی را هم ایجاد می­کند. از معایب این روش استفاده مستمر از داروهای آنتی­بیوتیک و دیگر داروهای مورد استفاده، امکان فرار ماهی‌ها از قفسها در صورت پارگی تور و خرابی چهارچوب قفس و سرایت بیماری ماهیهای داخل قفس به ماهیهای وحشی می­باشد.

• زمینه­های اشتغالزایی

ترویج آبزی­پروری در دریا به واسطه ایجاد شغل برای افراد و درآمدزایی برای سرمایه­گذاران بویژه زمانی که منابع پروتئینی دریایی و جمعیت ماهی‌های وحشی در حال کاهش است، در تمام کشورها مورد تشویق قرار گرفته و دولت‌ها برای حمایت از این صنعت، اعتبارات مالی و پولی و همچنین کمک­های فنی و تخصصی در اختیار سرمایه­گذاران قرار می­دهند. در مقایسه با سایر شاخه­های آبزی­پروری، اگر چه روش پرورش ماهی در قفسهای منصوب در مناطق دور از ساحل مستلزم تجهیزات نسبتا پیشرفته و با هزینه بیشتری است اما در عوض، استفاده از وسایل و تجهیزات مدرن و پیشرفته کاهش هزینه نیروی انسانی را به همراه خواهد داشت. البته زمینه­های اشتغال در آبزی­پروری دریایی علاوه بر اشتغال مستقیم نیروی انسانی تولیدی و نگهداری سیستم‌های قفسهای دریایی، شامل نیروی انسانی لازم برای فرآوری و بسته­بندی و نگهداری و حمل ماهی‌های تولیدی نیز می­باشد و در اینصورت، با توجه به حجم سرمایه گذاری و وسعت مزرعه پرورش ماهی می­توان زمینه اشتغال قابل توجهی را در نواحی ساحلی در نظر گرفت.

۴– ارزیابی فائو از آبزی­پروری

با توجه به محدودیت زمینهای کشاورزی و مراتع دامپروری، افزایش جمعیت انسانی و کاهش منابع پروتئین دریایی، همواره یکی از منابع مورد توجه سازمان فائو برای غذا و بویژه مواد غذایی پروتئینی، منابع پروتئینی دریایی و آبزی­پروری بوده است. از اینرو در سال ۲۰۱۰ کمیته فرعی آبزی­پروری سازمان کشاورزی و غذا  در سازمان ملل متحد، ارزیابی و بر آوردی از آبزی­پروری در مناطق دور از ساحل را به کشورهای عضو ارائه نموده است. بر اساس این برآورد انجام شده توصیه­هایی به کشورهای عضو شده است که اهم آن به شرح زیر است:

• با افزایش نیاز به غذا و پروتئین دریایی کشورها ناچار هستند که از پرورش ماهی در قفس و در مناطق دور از ساحل استفاده نمایند.
• کشورها برای توسعه و بهره‌برداری مناسب از روش آبزی­پروری در دریا باید از تکنولوژی مناسب و جدید استفاده نمایند.
• آبزی­پروری در مناطق دور از ساحل سبب توسعه در مناطق نزدیک به ساحل نیز خواهد شد.
• در توسعه آبزی­پروری در دریا نباید آسیبهای احتمالی اثرات منفی آن را از نظر دور داشت.
• کمیته فرعی آبزی­پروری فائو توصیه­هایی را در زمینه رژیم حقوقی، اصطلاحات فنی و حقوقی را به این سازمان ارائه نموده است.

۴-۱- آبزی­پروری در اروپا 

در پی ترویج مصرف آبزیان و پروتئین دریایی و توسعه آبزی­پروری در کشورهای اروپایی، کمیسیون مربوطه در اتحادیه اروپا سیاست‌هایی را در زمینه آبزی­پروری در مناطق دور از ساحل در سال ۲۰۰۲ تدوین و اعلام کرده است. اهم این سیاست‌ها به شرح زیر است:

• قفسهای پرورش ماهی نسبت به خط ساحلی باید در دوردستها نصب شوند.
• در ساخت و برپایی قفسهای پرورش ماهی باید تحقیقات و پژوهش‌های فنی و تخصصی لازم انجام شود و مراکز دانشگاهی و موسسات تحقیقاتی باید در این زمینه مشورت‌های علمی و کاربردی لازم را در اختیار سرمایه­گذاران قرار دهند.
• از تجربه­های مفید غیر بخشی، نظیر یافته­های صنعت نفت و دریانوردی در حفاظت از سواحل و نگهداری از قفسهای پرورش ماهی بهره گرفته شود.

از سال ۲۰۰۸  نظام مناطق دریایی دور از ساحل اروپا در کشورهای نروژ، ایرلند، ایتالیا، اسپانیا، یونان، قبرس، کرواسی و بیشتر کشورهای ساحلی اروپا و حتی برخی کشورهای غیر اروپایی نظیر کشورهای خط ساحل جنوبی مدیترانه به اجرا گذاشته شده است.

اکنون در بسیاری از کشورهای اروپایی و به عنوان بخشی از برنامه توسعه ملی این کشورها، از تکنولوژی جدید و مدرن که بر پایه یافته­های تحقیقاتی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی است، در ساخت سیستم‌های پرورش ماهی در مناطق دور از ساحل بکار گرفته می­شود. این تجهیزات عبارتند از سنسورهای تغذیه، پایش وزنی و سلامت ماهی‌ها، ابزارهای کنترل تغذیه، سیستمها و ابزارهای ارتباط و سنجش از راه دور و طراحی، انتخاب مواد، قالبگیری و تست بدنه قفسها و انتخاب مواد، نوع بافت و ویژگی‌های تور قفس‌ها.

۵- مطالعات و توسعه جاری در آبزی­پروری

پژوهشها و تحقیقات دامنه­دار و هدفمند در زمینه ابعاد مختلف پرورش ماهی در قفسهای دریایی در کشورهای مختلف به ویژه کشورهایی که در این زمینه سرمایه­گذاری کرده و مشغول تولید هستند در حال انجام بوده و سایر کشورهای دارای دریا یا دریاچه­های مناسب بهره­برداری نیز در صدد استفاده از این روش برای تولید غذاهای دریایی هستند. از تحقیقات انجام شده می­توان به نحوه تعیین موقعیت نصب قفسها از نظر فاصله تا خط ساحلی، عمق نصب قفس، ارتفاع قفس و … اشاره کرد که این پارامترها برای انواع آبزیان و شرایط فزیکی شیمیایی و دینامیک دریایی و … مناطق مختلف می­تواند متفاوت باشد.

در آبزی­پروری دریایی که پرورش آبزی در قفس انجام می­شود، بسته به نوع آبزی می­توان از انواع متناسب قفس با طراحی مناسب چهارچوب نگهدارنده و تور از نظر جنس، بافت، اندازه مش و … استفاده کرد. با این حال، از این روش بیشتر برای ماهی‌ها و به ویژه ماهی‌های استخوانی استفاده می­شود که البته انتخاب نوع ماهی بستگی به بازار و شرایط آب یا دریای مورد نظر دارد.

یکی از زمینه­های مناسب و جذاب استفاده از سیستم قفس دریایی برای پرورش ماهی، استفاده از این سیستم برای ماهیهای خاویاری در شمال کشور می­باشد. برای اینکه نسل این نوع ماهی‌ها به دلیل صید بی‌رویه در دهه­های اخیر در حال انقراض بوده و این در حالی است که گوشت و خاویار این نوع ماهیها با قیمت بسیار بالایی در کشور به فروش می­رسد و قیمت فروش خاویار در بازارهای خارجی بسیار بالا و لذا پرورش این نوع ماهی و در محیط کنترل شده مثل قفس‌های دریایی بسیار به صرفه می­باشد.

اما از نظر ساختمانی، یکی از اجزای مهم قفس‌های دریایی تور این قفس‌ها می­باشد که به مدد تکنولوژی تولید انواع پلیمرها و فناوری طراحی، ساخت و تولید ماشین‌های بافت این تورها، امروزه انواع ماشین‌ها برای بافت تورهای مختلف از جمله تورهای ماهیگیری و صنعتی به ویژه تورهای قفس­های دریایی قابل بافت و تولید  هستند. نخ‌های ویژه بافت تور قفس­های دریایی انواع مختلفی دارد که بیشتر آنها در داخل کشور قابل تولید می‌باشد. اما از نظر ماشین­آلات تولید و توربافی نیز امکان واردات این ماشین­آلات وجود داشته ودانش فنی بهره‌برداری از این ماشین­آلات و تولید تور مناسب برای قفس‌های دریایی در داخل کشور فراهم است. از ماشین‌های ویژه بافت تورهای قفس‌های دریایی علاوه بر تورهای قفس دریایی می‌توان تورهای با مصارف صنعتی دیگر نیز تولید کرد که از این نظر تأسیس یک واحد تولیدی در کشور اقتصادی و مقرون بصرفه خواهد بود.

• ساختمان و اجزای قفس دریایی پرورش ماهی

انواع مختلفی از قفس‌های دریایی پرورش ماهی ساخته و مورد استفاده قرار می­گیرند که این قفس‌ها بر اساس جنس، حجم قفس، محل نصب در دریا (نظیر عمق و فاصله تا خط ساحلی)، نوع آبزی و دیگر شرایط از قسمت‌های مختلفی تشکیل می­شوند. قفس‌های دریایی پرورش ماهی که در مناطق دور از ساحل نصب و مورد بهره­برداری قرار می‌گیرند به دو دسته عمده قفس‌های شناور و قفس‌های غوطه­ور یا معلق تقسیم می­شوند که این قفس‌ها نیز از اجزای مخلتفی تشکیل می­شوند. اجرای اصلی این قفسهای دریایی به شرح زیر می­باشد:

• چهارچوب اصلی شناور شامل لوله­ها و اتصالات
• عرشه پیاده­رو (گربه­راه)
• اطاقک ویژه نگهداری غذا و تجهیزات
• تور قفس
• وزنه­های و ماجول­های پایداری و ضد پیچش
• لنگرهای پایداری
• شناور (قفس‌های غوطه­ور)
• طناب‌های مهار
• سیستم‌های سنجش و پایش از دور

همه اجزای یک قفس دریایی پرورش ماهی دارای اهمیت بوده و جنس مواد و مهندسی ویژگی‌های ساخت آنها در هزینه، پایداری، نگهداری و بهره­وری از این روش پرورش ماهی موثر می­باشد. یکی از اجزای مهم یک قفس دریایی پرورش ماهی، تور این قفس‌ها می­باشد که از نظر جنس، ویژگی‌های نخ یا طنابی که تور از آن ساخته می­شود، روش ساخت و تولید و شکل و اندازه مش تنوع فراوانی داشته و انتخاب تور مناسب به عوامل مختلفی نظیر هزینه و سرمایه­گذاری، عملکرد تور در آب‌ها، نوع آبزی یا ماهی مورد نظر بستگی دارد.

• تور قفس‌های دریایی پرورش ماهی

تورهای پرورش ماهی از محصولات صنایع نساجی بوده و در زیرگروه منسوجات صنعتی قرار دارند. این تورها ازنخ‌های ویژه­ و از جنس پلیمرهای مصنوعی ساخته می­شوند. تورهای قفس‌های دریایی پرورش ماهی از دیرباز در کشورهایی که دارای مزرعه­های پرورش ماهی در آب‌های آزاد بودند مورد استفاده قرار گرفته و این تورها از کشورهایی که دارای کارخانه­های تولید تور پرورش ماهی بودند تأمین می­شود. شایان ذکر است که در بعضی از مزارع پرورش ماهی در قفس‌های دریایی از تورهای فلزی از جنس مفتول‌های گالوانیزه یا مفتول‌های مسی استفاده می­شود که مصرف این نوع تورها با اهداف ویژه و البته با سرمایه­گذاری بسیار بوده و از نظر فنی نیز با دشواری‌هایی همراه است.

در تولید تورها برای قفس‌های دریایی پرورش ماهی دو فاکتور فنی و تکنولوژی بسیار حائز اهمیت است و این دو فاکتور عبارتند از جنس نخ‌های تور و روش تولید تورها. در اینجا مختصرا به این دو فاکتور پرداخته می‌شود.

۷-۱- جنس نخ‌های تورها

چنانکه پیشتر اشاره شده است، جنس تورهایی که برای قفسهای دریایی ساخته می‌شود از پلیمرهای مصنوعی می­باشد. این پلیمرها بصورت نخهای فیلامنتی و یکسره به وسیله دستگاه‌های اکستروژن ریسیده و سپس بوسیله ماشین‌های اسمبلی وایندر و تویستر تبدیل به نخ‌های مناسب تولید تور می­شوند. پلیمرهایی که از آنها برای تولید این تورها استفاده می­شود به شرح زیر می­باشند:

• پلی­آمید؛ این پلیمر عموماً به نام نایلون شناخته می­شود و انواع و گریدهای مختلف دارد که انواع نخ نایلون۶ و نایلون۶۶ آن بیشترین مصرف را در نساجی و منسوجات صنعتی دارد.
• پلی­استر؛ پلی­استر نخی پر مصرف در جهان و داخل کشور است که انواع الیاف کوتاه و فیلامنت آن در داخل تولید و به مصارف مختلف نساجی و سایر صنایع می­رسد.
• پلی­اتیلن؛ این پلیمر از خانواده پلی­اولفینها بوده و استفاده این پلیمر در نساجی و تولید منسوجات صنعتی رو به فزونی است. پلی­اتیلن در انواع و گریدهای مختلفی تولید می­شود که از جمله می­توان به انواع LDPE, HDPE, UHMWPE یا Dyneema اشاره کرد و مصرف این نخ‌ها به دلایل فنی رو به افزایش است.

اگر چه هر سه نوع از پلیمرهای فوق می­توانند برای تولید تور قفس‌های دریایی مورد استفاده قرار گیرند، ولی امروزه استفاده بیشتر از نخ‌های از جنس پلی­اتیلن  برای تولید این تورها استفاده می­شود. استفاده گسترده از نخ‌های پلی­اتیلن در تولید تور قفس‌های دریایی دلایل مختفی از جمله قیمت پایین­تر، چگالی پایین، دردسر کمتر در تولید و مشکلات عملکردی کمتر آنها در حین استفاده می­باشد. همه این تورها می­توانند به صورت بی‌رنگ و رنگی تولید شوند. نمره یا ضخامت نخ این تورها بستگی به مقاومت و مشخصات فنی کلی قفس مورد استفاده داشته و در حین تولید نخ و بافت تور قابل قابل تنظیم است.

استفاده از هر یک از این نخ‌ها (پلیمرها) برای تولید تور مزایا و معایبی دارد و انتخاب آنها بستگی به عواملی نظیر ملاحظات فنی، شرایط محیطی نصب قفس و حجم قفس دارد.

۷-۲- روش‌های تولید تور

برای ساخت تور از مواد پلیمری می‌توان از سه روش عمده یعنی، قالبگیری مستقیم تور از پلیمر ذوب شده، تولید تور با استفاده از روش گره­زنی و بالاخره تولید تور به روش بافت استفاده کرد. از این بین تورهایی که به روش پلیمر مذاب تولید می­شوند مصارف محدودی داشته و این ساختمان از تور به دلایلی نظیر استحکام، انعطاف‌پذیری و دشواری در کاربرد مناسب قفس‌های دریایی پرورش ماهی نمی­باشند. امروزه از تورهای تولید شده به روش گره­زنی نیز کمتر برای ساخت تورهای قفس‌های دریایی پرورش ماهی استفاده می­شود. از دلایل عدم استفاده از این تورها می­توان به محدودیت اندازه مش، لیز خورن نخ‌ها از روی یکدیگر در محل گره­ها و در نتیجه جابجایی گره­ها و فراهم شدن فرار آبزیان اشاره کرد.

اما آخرین روش تولید تور یعنی روش بافت، بصورت صنعتی و تأیید شده برای تولید تورهای قفس دریایی پرورش ماهی مورد استفاده قرار می­گیرد. این تورها مشخصا با ساختمان بافت حلقوی تاری بوده و بوسیله ماشین‌های بافندگی حلقوی تاری بافته می­شوند. در روش بافندگی حلقوی تاری عمدتا از دو نوع ماشین بافندگی یعنی ماشین‌های کتن و راشل استفاده می‌شود که این ماشین‌ها بر اساس نوع و ظرافت برای بافت انواع پارچه­ها و منسوجات صنعتی مورد استفاده قرار می­گیرند. هر یک از ماشین‌های کتن و راشل نیز براساس نوع پارچه و محصول تولیدی نیز دارای انواع و ویژگی‌های فنی مخصوص به خود هستند بطوریکه این ویژگی‌ها بر اساس نوع محصول یا طیف محصولات مورد نظر از سوی خریدار به سازنده ماشین­آلات بافندگی سفارش داده می­شود.

ماشین‌های مورد استفاده برای بافت تور قفس‌های دریایی از نوع ویژه­ای از ماشین‌های بافندگی راشل هستند که علاوه بر توانایی بافت تور دارای قابلیت بافت دو نوع ویژه استیچ برای این تورها بوده و بافت مش‌های با اندازه­های مختلف را می‌توان با تنظیمات لازم بر روی آنها انجام داد. این ماشین‌ها در عرض‌های بالا ساخته و عرضه می­شوند.

خط تولید تورهای قفس دریایی در مقایسه با دیگر خطوط تولید نساجی و غیر نساجی کوتاه بوده و برای این تورها نیاز به تعداد زیاد ماشین یا سالن‌های با تهویه خاص نمی­باشد. خطوط تولید این تورها شامل آماده­سازی نخ برای بافت (نخ‌ها آماده وارد کارخانه می­شود)، بافندگی و بسته­بندی می­باشد که از نظر حجم و تعداد ماشین در مقایسه با دیگر خطوط تولید نساجی بسیار کوتاه است. یکی از مزایای خط تولید این تور عدم وابستگی به جغرافیای خاص می­باشد، چون این ماشین‌ها در شرایط مختلف جغرافیایی و آب­وهوایی قابل استفاده هستند.

چنانکه اشاره شده است ماشین‌های حلقوی تاری مخصوص بافت تور قابلیت تولید انواع تور با مشخصات فنی مختلف را دارند. لذا، از این ماشین‌ها می­توان برای تولید تورهای مورد استفاده در دیگر حوزه­ها نظیر کشاورزی و دامداری، نظامی، ورزشی و اسپورت، حمل و نقل ریلی و زمینی بهره گرفت. بنابراین، احداث و راه­اندازی یک واحد صنعتی برای تولید تورهای صنعتی با توجه به زمینه مصرف محصولات آن در داخل و وجود تخصص و حضور دانش­آموختگان و متخصصان رشته نساجی در کشور از نظر اقتصادی مقرون بصرفه و از نظر سرمایه‌گذاری و اشتغال سبب رونق کسب و کار شده و سبب رشد اقتصادی منطقه و جلوگیری از واردات این تورها خواهد شد.

ماشین­آلات تولید تورهای قفس دریایی پرورش ماهی از منابع اروپایی و غیر اروپایی قابل خریداری هستند. البته انواع اروپایی و غیر اروپایی این ماشین‌ها از نظر عملکرد و مکانیزم‌های بافت و تولید مشابه هم بوده ولی از نظر قیمت و کیفیت تفاوت‌هایی را با یکدیگر دارند. با این حال، بافت و تولید یک تور با ویژگی‌های مناسب علاوه بر کیفیت ماشین به کیفیت مواد اولیه (نخ)، نحوه کاربری و نگهداری ماشین و بهره­وری از عوامل تولید نیز بستگی دارد.